طی دو دهه کنونی رقابت بین بنادر در حال احداث گوادر پاکستان و بندر چابهار ایران هر از چندگاهی به عنوان موضوعی جهت رقابت های آینده در محافل اقتصادی و نیز رسانه های دو کشور مطرح می شود. این رجزخوانی ها طی یک دهه گذشته ـ علی الخصوص پس از توافقات دو کشور چین و پاکستان در 2001 میلادی ـ شدت بیشتری پیدا کرده و طی یکی دو سال اخیر چنان اوج یافته که نگرانی هایی در منطقه ایجاد نموده که پرداختن به آن می تواند بخشی از پازل های آینده در منطقه را بگشاید.

تاکنون آنچه در رسانه ها و محافل رسمی بازتاب یافت خبر از گستردگی حجم سرمایه گذاری در تاسیسات و زیرساخت های بندری و حتی خطوط ریلی و هوایی جهت تسریع در امر تجارت کالا اعم از واردات و صادرات کالاهای دو کشور و نیز ترانزیت کالاهای آسیای مرکزی، اروپا و افریقا بود و کمتر به ابعاد دیگر این پروژه پرداخته می شد.

چندی پیش روزنامه اکسپرس تریبیون مدعی شده بود که، چین به دلیل نیاز شدیدی که به بندر راهبردی پاکستان ـ به دلیل ایجاد دسترسی نزدیک به آب های آزاد، بازارهای پر رونق کشورهای حوزه خلیج فارس، خاورمیانه، اروپا و آفریقا دارد ـ سرمایه گذاری زیادی برای توسعه این بندر انجام داده و عملیات ساخت و ساز و اجرای طرح های آن را نیز برعهده گرفته است. بندر گوادر به عنوان بخشی از طرح بزرگ کریدور پاکستان ـ چین محسوب می شود.» اما این طرح بزرگ دقیقا چیست؟ چه اهدافی را دنبال می کند و چینی ها چه تمهیداتی برای آن ایجاد کرده اند. این نشریه به نقل از منابع آگاه افزوده است. «چین ممکن است حتی در آینده اقدام به احداث یک پایگاه نظامی دریایی در دریای عرب کند.» خبری که از دیرباز برخی از کارشناسان بنا به گستردگی تاسیسات و تجهیزات زیربنایی و امنیتی چین در پاکتسان نسبت به آن هشدارهایی داده بودند.

اما چرا در چنین منطقه ای ممکن است چین به دنبال رویای ایجاد یک پایگاه نظامی قدرتمند و برتری جویی اقتصادی در منطقه بوده باشد؟ آیا در صورت ایجاد آن، هارمونی منطقه چه تغییراتی خواهد کرد.

نگاهی به گذشته این دو کشور و نیز تقابل این دو با هند گویای این واقعیت است که در سال های اخیر نیز به رغم عادی سازی روابط اما باز همچنین تحرکات زیرپوستی در برابر هم بعمل می آورند.

چین و پاکستان از نیمه دوم قرن بیستم به ویژه دهه های اخیر از روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی مستحکمی برخوردار بوده اند. پیوندهای استراتژیک دو کشور تلقی وجود روابط سنتی پایدار و ریشه دار را در اذهان تداعی کرده است. این پیوندها عمدتاً در اشکال همکاری های دو جانبه خود را نمودار ساخته و کمتر جلوه بین المللی به خود گرفته است. روابط چین و پاکستان در دوران جنگ سرد و سال های پس از آن تا اواخر دهة 1990 میلادی بر همکاری های سیاسی و امنیتی استوار بود. این مسئله عمدتاً از متغیرهای منطقه ای و بین المللی مورد نظر هر دو کشور نشأت می گرفت. «در دوران جنگ سرد تشکیل محور چین ـ پاکستان در مقابل محور شوروی ـ هند را با توجه اختلافات مرزی پاکستان با هند و برخی سرخوردگی های این کشور از آمریکا قابل تحلیل می کرد. این دو محور مقابل پس از فروپاشی شوروی و جانشینی روسیه همچنان تداوم یافت و به ویژه از سوی پاکستان با شدت و علاقه بیشتری با توجه به تداوم منازعه و رقابت این کشور با هند دنبال شد که نمود عینی آن در کمک چین به پاکستان در دستیابی این کشور به سلاح های هسته ای تبلور یافته است.»

حالا رسانه های دو طرف می گویند «طرح کریدور اقتصادی چین - پاکستان، طرح مشترک و بسیار بزرگی است که قراردادهای مربوط به اجرای آن در مجموع به ارزش حدود ۴۵ میلیارد دلار، سال گذشته به امضا رسیده است.

بنابراین، چین که سرمایه گذاری عظیمی برای توسعه بندر گوادر در جنوب پاکستان برای تبدیل کردن آن به یکی از اصلی ترین قطب های اقتصادی ـ تجاری منطقه انجام داده این بندر راهبردی را به مدت 43 سال و با هدف بهره برداری حداکثری از سرمایه گذاری خود، به اجاره خود در می آورد و به عبارتی می توان گفت بندر گوادر، تقریبا برای مدت نزدیک به نیم قرن به بخشی از قلمروی چین تبدیل می شود.

اما چین چه رویایی در سر دارد؟ چرا در بین راهها و خطوط رایج او این بار به صرافت افتاده که چنین مسیری را برای تجارت کالا بگشاید؟

اخیرا نشریه نیشن به یافته های جدید در این سرمایه گذاری دست یافته است. نویسنده مقاله این نشریه می گوید:

«بندر گوادر، عمان و امارات را نیز در آینده پشت سر خواهد گذاشت و به قطب صادرات و واردات بین المللی تبدیل خواهد شد. چون چینی ها تصمیم دارند ۸۰ درصد صادرات نفتی خود را که از راه «مالاکا» [راه آمریکایی] در شرق میانه می گذرد، از طریق بندر گوادر انتقال دهند.

پاکستان در بلوچستان با ایجاد طرح های بزرگ و سرمایه گذاری های زیاد، اهمیت این منطقه را برای سرمایه گذاران خارجی به خصوص چینی ها دو چندان کرده است.

یکی از سیاست های پاکستان، برقراری خط لوله گاز از ترکمنستان و از مسیر افغانستان به بندر گوادر است که باعث کوتاه شدن مسیر و انتقال انرژی از آسیای مرکزی به آسیای شمال شرقی از جمله ژاپن و نیز اروپا خواهد شد. اسلام آباد در این منطقه برای بالا بردن کنترل و حفاظت از تأسیسات استراتژیکی خود اردوگاههای نظامی تأسیس خواهد کرد.»

این اردوگاه های نظامی مطابق با خواست و راهنمایی آمریکایی ها و با توجه به جایگاه و حساسیت ایران و مرزهای آن ایجاد خواهد شد.

از سوی دیگر، اهمیت این مسیر و پروژه در حال انجام آن در گوادر به حدی است که پاکستان متعهد شده که یک گروه امنیتی ویژه متشکل از 10 تا 25 هزار نیروی حفاظتی را برای محافظت از اتباع چینی که برای کار بر روی طرح عظیم کریدور مشترک اقتصادی چین ـ پاکستان، وارد این کشور شده اند و در آینده تعداد آنان افزایش خواهد یافت، فراهم آورد، اما به نظر می رسد چینی ها اعتماد چندانی به توانایی و عملکرد نیروهای پاکستانی در برابر تروریست ها و شبه نظامیانی که تهدید جدی برای طرح یاد شده محسوب می شوند، ندارد.

این در حالی است که اساسا حضور چینی ها و ملاحظات امریکایی ها در منطقه بلوچستان پاکستان قبایل مستقر در این کشور را نگران کرده است.

نویسنده مقاله نیشن می گوید: «برخی از سران قبایل مستقر در منطقه بلوچستان این را دخالت آشکار تلقی کردند و این احتمال را دادند که جمعیت بلوچ ها کاهش یابد.»

نویسنده تأکید دارد: «در آینده، حضور و استقرار خارجیان در بندر گوادر ترکیب جمعیتی منطقه را تغییر دهد و درصد حضور خارجیان از بلوچ ها را بیشتر کند.»

به گفته نویسنده این روزنامه، آمریکایی ها در بلوچستان پاکستان پایگاه نظامی دارند و ارتش این کشور در نزدیک بندر گوادر در ۱۸۰ کیلومتری غرب کراچی مستقر است و پایگاه هایی نیز در «دالبندین» و «پسنی» تأسیس کرده است. نویسنده در بخشی از مطالب خود می نویسد که دو درصد مردم ایران بلوچ هستند و بلوچستان برای تهران اهمیت زیادی دارد و در بخش هایی از زاهدان، خراسان، سیستان و بلوچستان نیز بلوچ های سنی مذهب زندگی می کنند که اتحاد آنان در حدود مرزی ایران و پاکستان، می تواند قابل توجه تهران باشد.

نیشن، ناآرامی در این منطقه استراتژیک را به نفع چین و آمریکا می داند و می افزاید: «بندر گوادر بلوچستان در ۷۲ کیلومتری مرز ایران و در ۴۰۰ کیلومتری مرکز استان هرمزگان، بزودی شاهد پیشرفتهای چشمگیری نسبت به چابهار و بندرعباس ایران خواهد بود.»

گفتنی است که آمریکا پیش از این اعلام کرده بود که این کشور علاقه مند است در طرح توسعه بندر «گوادر» در جنوب ایالت بلوچستان سرمایه گذاری کند.

«رایان س. کراکر» سفیر آمریکا در اسلام آباد گفته بود که سرمایه گذاران آمریکایی را به حضور در طرح بندر گوادر در حاشیه دریای عمان ترغیب کرده است.

وی تکمیل و راه اندازی این طرح را به نفع پاکستان و کشورهای منطقه دانست.

طرح توسعه بندر عمیق گوادر در شبه جزیره ای با همین نام در منتهی الیه جنوب شرقی پاکستان و در نزدیکی بندر چابهار ایران با مشارکت فنی و مالی کشور چین در دست تکمیل است.دولتمردان پاکستانی امیدوارند با راه اندازی این طرح یک میلیارد دلاری که منطقه آزاد تجاری شامل اسکله های مجهز پهلوگیری کشتیهای ۲۰۰ هزار تنی، انبار و سردخانه های وسیع، فرودگاه، راه آهن و بزرگراه در آن پیش بینی شده، یک دالان ترانزیت جاده ای باکشور محصور درخشکی افغانستان و جمهوریهای احاطه شده به خشکی در آسیای مرکزی ایجاد شود.

بلوچستان پاکستان غنی ترین و وسیع ترین ایالت این کشور به شمار می آید و درعین حال توسعه نیافته ترین و کم جمعیت ترین در میان چهار ایالت این کشور محسوب می شود.

احمد ایاز که تحولات و دسته بندی های حوزه حمل و نقل دریایی منطقه ای آسیای جنوب شرقی و غربی را مطالعه می کند اخیرا منافع و مضار این خیزش دریایی چین را مورد بررسی قرار داده و کشورهایی که در اثر این تحولات سود و زیان خواهند دید را کالبدشکافی کرده است. کشورها و مناطقی همچون آسیای مرکزی، هند، ایران، اروپا و امریکا که هرکدام طی این فرایند بازیگرانی در منطقه خواهند بود.

منافع جمهوری های آسیای مرکزی:

جمهوری های آسیای مرکزی (CAR) در منابع معدنی بویژه نفت و گاز بسیار غنی هستند و بازارهای پررونقی دارند که تمایل به سرمایه گذاری در بندر گوادر دارند. جمهوری های آسیای مرکزی به شرکت های نفت و گاز روسیه برای تأمین منابع انرژی خود وابسته هستند و به همین دلیل باید بدون هیچ اعتراضی تصمیمات روسیه بر سر موضوعات مهمِ داخلی و خارجی را بپذیرند. در نتیجه، در برخی موارد آنچه را که جزء منافع ملی آنان است با بی میلی می پذیرد. برای مثال، متوقف کردن صادرات منابع گازی به اتحادیۀ اروپا از جانب روسیه بر سر موضوع تهاجم استراتژیک کریمه- منطقه ای در کرانۀ شمالی دریای سیاه در اوکراین- منجر به زیان در سود و اعتبار این جمهوری ها شد.

متأسفانه جمهوری های آسیای مرکزی در منطقۀ خشکی واقع شده اند و برای دسترسی به اهداف وارداتی و صادراتیِ خود ناچارند به کشورهایی که در نوار ساحلی واقع هستند، وابسته باشند. دو راه بندری برای دسترسی جمهوری های آسیای مرکزی به منطقه وجود دارد: بندر ایران و بندر گوادر. بندر ایرانی، چابهار، براثر اختلافات ایران با کشورهای بزرگ مانعی جدی به حساب می آید. به همین دلیل، جمهوری های آسیای مرکزی برای دستیابی به بندر گوادر تمایل به همکاری با بازارهای هند، آسیای شرقی، خاورمیانه و اروپا را دارند.

نقطۀ قوت جمهوری های آسیای مرکزی آن است که عضو سازمان همکاری اقتصادی (ECO) هستند و با پاکستان روابط و مناسباتِ بنیادیِ تاریخی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و مذهبی دارند که قطعاً در سرمایه گذاری اقتصادی و ایجاد گره های اقتصادی در بندر پاکستان به آنان کمک می کند. مهم تر آنکه، اخیراً پاکستان به عضویتِ کامل سازمان همکاری شانگهای (SCO) درآمده و احتمال آن می رود که جمهوری ها با هدف افزایش روابط دوجانبه برای دستیابی کامل به بندر گوادر جهت تحقق رویای خود تلاش دیپلماسی را بیشتر کنند.

منافع هند و ایران:

بندر گوادر جزء منافع کشورهای ایران و هند نیست چراکه آنان ساخت و توسعۀ این بندر را تهدیدی برای منافع خود در منطقه می دانند. مقرِ اصلی مقامات دو بندرِ ایرانی و هندی در بندر چابهارِ ایران و مورد حمایت و سرمایه¬گذاری هند است. توسعۀ زیربنای جاده ای از افغانستان به آسیای مرکزی موجب شد تا چابهار جایگاه ویژه ای در منطقه داشته باشد. نکتۀ قابل توجه اینکه، بندرگوادر و چابهار با مسافتی کمتر از 110 مایل از یکدیگر جدا می شوند و هر دو دولت ـ ایرانی و پاکستان - در تلاش برای استخراج منابعِ آسیای مرکزی هستند. هند برای دستیابی به منابع افغانستان به ارزش 3 میلیارد دلار، همزمان با مختل نمودن منافع چین برای دسترسی به منابع افغانستان، نفت و گاز را نیز با قیمت ناچیز از منطقه در کنار صادرات خودرو و رایانه به آسیای مرکزی و افعانستان صادر می کند. غول-های آسیا- هند و چین- در تلاش برای توسعۀ راه های ارتباطی از جمله بندری، جاده ای و راه آهن هستند تا به منابع طبیعی آسیای مرکزی دست یابند. کاپلان معتقد است این امر رقابت شدید بین هند و چین را به موجب رقابت بر سر منافعِ آنان در آسیای مرکزی به دنبال دارد.

منافع آمریکا:

آمریکا از زمان آغاز پروژه بندر گوادر، نسبت به شرکت چین در این پروژه اظهار نگرانی کرده است. آمریکا معتقد است هدفِ دومین کشور بزرگ اقتصادی جهان، چین، استفاده از بندر گوادر به عنوان منطقه ی نفوذ به خاورمیانه، آفریقا و نیز تهدیدی برای منافع آمریکاست. همچنین آمریکا، حضور نیروی دریایی چین در آب‌های عرب را چالشِ مداوم چین در تسلط بر خلیج‌فارس و اقیانوس هند می‌داند. آمریکا در تلاش است تا مانع قدرتمندتر شدن چین به لحاظ اقتصادی شود و این کار را از طریق ایجاد وابستگی چین به منابع بلوچستان، آفریقا و خاورمیانه و انتقال آن از مسیر بندر گوادر و «راهروی مشترک اقتصادیِ چین و پاکستان (CPEC) انجام می‌دهد. بدین‌ترتیب، آمریکا آتش تفرقه بیندو مذهب شیعه و سنی را در بلوچستان به پا می‌کند. از این پس، آمریکا برای دستیابی به هدف خود برای ایران و هند یک نیروی کمکی محسوب می‌شود.

منافع اروپا: اروپا با کمبود منابع انرژی رو به رو شده است و این امر در نتیجه‌ی توقیف صادرات نفت و گاز از سوی روسیه بر سر تهاجم‌ کریمه و تحریمات اقتصادیِ مربوط به آن است. جالب آنکه، شرکت‌های روسیه منابع انرژی را از آسیای مرکزی خریداری کرده و با قیمت سودآوری می فروشند. این امر موجب شد تا ملت‌های اروپایی نسبت به ساخت خطوط انتقال منابع از آسیای مرکزی به بندر گوادر اقدام کنند و خود را از تسلط روسیه برای تأمین منابع بی‌نیاز سازند.

این بحث به خوبی نشان می‌دهد که بندر گوادر برای پاکستان هم محلی برای فرصت‌های استراتژیک است و هم محلی برای ایجاد چالش‌ها. علاوه بر همه‌ مباحث مطرح شده، دادگاه پاکستان در تلاش برای انتخاب قانون‌گذار، مدیر اجرایی، سازمان‌های قضایی، بروکراسی، نظامی و دیپلماسی برای بهرۀ 100درصد از این بندر است. بنابراین، در صورتی که پاکستان برندۀ این بازی منطقه ای شود انتقال نیروهای انسانی، کالا و خدمات بین کشورهای مذکور و راهروی مشترک اقتصادیِ چین و پاکستان با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد. در غیر این صورت ایران و هند منافعی را از این بازی بدست می‌آورند که در نتیجه‌ی آن منافع اصلی ملی پاکستان نادیده گرفته می‌شود.