به گزارش مانا، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در حوزه منابع آب با بحرانی جدی مواجه است که ریشه در عوامل طبیعی، ساختاری، سیاسی و اقلیمی دارد. اقلیم طبیعی منطقه، متشکل از بیابانهای گرم، بارندگی اندک و تبخیر بالا، این جغرافیا را ذاتاً مستعد کمآبی کرده است. اما آنچه این شرایط طبیعی را به یک بحران مزمن بدل کرده، رشد جمعیت، توسعه ناپایدار، استفاده بیش از ظرفیت از منابع تجدیدپذیر، و تشدید پدیدههای اقلیمی ناشی از گرمایش زمین است.
منطقه «منا» بالاترین سطح فشار آبی در جهان را تجربه میکند و کشورهای مستقر در این جغرافیا از تمام ظرفیت منابع تجدیدپذیر خود استفاده کردهاند، بهطوریکه هرگونه اختلال در عرضه آب، میتواند به کمبود شدید و حتی بیثباتی سیاسی و اجتماعی منجر شود. اختلاف میان کشورهای بالادست و پاییندست در حوضههای آبی مشترک نیز شرایط را پیچیدهتر کرده است.
از نیل تا فرات؛ وقتی بحران بیآبی به سلاحی مرگبار تبدیل میشود!
در حوضه آبریز رود نیل، ساخت سد النهضه در اتیوپی بدون توافق با مصر و سودان، نگرانیهای جدی درباره تاثیرات کاهش جریان آب بر امنیت غذایی، کشاورزی و انرژی مصر بهوجود آورده است. مصر که بیش از ۹۰ درصد از منابع آب خود را از نیل تامین میکند، در برابر هرگونه کاهش جریان بسیار آسیبپذیر است.
در حوضه آبریز رودهای دجله و فرات نیز ترکیه، سوریه، عراق و ایران فاقد چارچوب همکاری موثر و الزامآور هستند. سدسازیهای گسترده ترکیه و کاهش بارندگی ناشی از تغییرات اقلیمی باعث شدهاند که جریان ورودی آب به عراق تا ۸۰ درصد کاهش یابد. ایران نیز با بهرهبرداری از رودهای فرعی که به دجله و فرات سرازیر میشوند، بر شدت این تنشها افزوده است.
در این شرایط، نبود نظام حکمرانی جامع برای مدیریت منابع مشترک، باعث شده سیاستهای آبی منطقه از حالت همکاری خارج شده و در مسیر رقابتهای یک جانبه قرار بگیرند؛ گزارهای که خطر درگیری، بیثباتی منطقهای و فروپاشی زیستمحیطی را افزایش خواهد داد.
خلیج فارس خلع سلاح شد!
در کشورهای فاقد منابع سطحی مانند لیبی، عربستان سعودی و امارات، تمرکز بر منابع آب زیرزمینی بوده که با برداشت بیرویه و بدون کنترل، موجب افت شدید سطح سفرههای آبی و شور شدن آنها شده است. پروژههایی مانند «رود بزرگ انسانساز» در لیبی با هدف انتقال آب از جنوب به شمال، هرچند راهکار موقتی بودهاند، اما هزینههای مالی، انرژی و امنیتی بالایی داشتهاند و در بلندمدت به علت ناپایداری منابع، ادامهپذیر نخواهند بود.
در همین راستا، شیرینسازی آب دریا بهویژه در کشورهای حاشیه خلیج فارس راهحلی جایگزین برای جبران کمبود منابع شیرین بوده است. این کشورها تا ۹۰ درصد آب مصرفی خود را از آبشیرینکنها تامین میکنند. با این حال، این فناوری بهشدت انرژیبر، گرانقیمت، و وابسته به زیرساختهایی است که در برابر تغییرات اقلیمی و افزایش سطح آب دریا بسیار آسیبپذیرند.
گرمایش جهانی؛ عامل تشدید کننده بحران
به نوشته بنیاد کارنگی، گرمایش جهانی اثرات مستقیمی بر منابع آب منطقه دارد. افزایش دمای متوسط سالانه و وقوع پدیدههایی مانند امواج گرمایی، خشکسالیهای طولانی، بارندگیهای سیلابی و طوفانهای گرمسیری، بهشدت بر کمیت و کیفیت منابع آب تاثیر گذاشتهاند. یکی از نمونههای فاجعهبار این روند، وقوع طوفان دانیل در سپتامبر ۲۰۲۳ در شرق لیبی بود که منجر به شکست سدها، سیلاب گسترده و مرگ هزاران نفر شد. افزایش دمای آبهای سطحی مانند مدیترانه، خلیج فارس و دریای عرب نیز احتمال شکلگیری توفانهای شدیدتر در آینده را افزایش میدهد و زیرساختهای آبی حیاتی مانند سدها، تصفیهخانهها و آبشیرینکنها را در معرض خطر تخریب یا ازکارافتادگی قرار داده است.
وقتی قطار از ریل خارج میشود
افزایش سطح آب دریاها یکی از پیامدهای بلندمدت و بازگشتناپذیر تغییر اقلیم است که زیرساختهای ساحلی را تهدید میکند. این پدیده علاوه بر تهدید فیزیکی تاسیسات، موجب نفوذ آب شور به سفرههای آب زیرزمینی و مناطق دلتایی مانند دلتای نیل و شطالعرب شده که نتایجی، چون کاهش کیفیت آب آشامیدنی و آسیب به کشاورزی را بهدنبال دارد.
در کنار این چالشها، افزایش دما موجب افزایش تقاضای آب در بخشهای کشاورزی، شهری و صنعتی شده است. بخش کشاورزی که بیشترین سهم مصرف آب در منطقه را دارد، برای جبران تبخیر و افزایش تنش آبی خاک، نیازمند آبیاری بیشتر شده است. در مناطق شهری نیز پدیده جزیره گرمایی (پدیده بالا بودن دمای برخی از شهرها)، افزایش استفاده از کولرها، رشد جمعیت و گسترش فضای سبز، تقاضا برای آب را افزایش داده است. رشد سریع جمعیت در کشورهایی مانند عراق، سودان و فلسطین نیز بهمعنای افزایش تصاعدی نیاز به آب آشامیدنی، بهداشت و خدمات عمومی است.
بخش انرژی نیز بهطور مستقیم از بحران آب تاثیر میپذیرد. کاهش دبی رودخانهها (حجم آب رودخانهها) بر ظرفیت تولید برق آبی اثر گذاشته و کمبود آب میتواند عملکرد نیروگاههای حرارتی را مختل کند، چرا که برای خنکسازی نیاز به آب مستمر و باکیفیت دارند.
در این میان، کیفیت پایین آب نیز به یکی از چالشهای بحرانی بدل شده است. در مناطق محروم یا جنگزده مانند سوریه، نبود دسترسی به آب سالم منجر به استفاده مردم از منابع آلوده نظیر رود فرات شده که موجب شیوع بیماریهایی مانند وبا شده است. در مجموع، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با بحران پیچیدهای در حوزه آب مواجه است که تنها با اصلاح حکمرانی منابع، توسعه همکاریهای فرامرزی، سرمایهگذاری در زیرساختهای مقاومسازیشده، بهکارگیری فناوریهای پایدار، و مدیریت تقاضا قابل کنترل است. عدم اقدام موثر در این زمینه، آینده منطقه را با خطرات امنیتی، زیستمحیطی و انسانی فزایندهای روبهرو خواهد کرد.