چابهار دروازه طلایی کریدور هند-ایران-ارمنستان

به گزارش گروه بین‌الملل مانا، در سپتامبر ۲۰۲۵، سومین دور مذاکرات سه کشور در تهران برگزار شد که عمدتاً بر ارتباط منطقه‌ای و تقویت همکاری در حوزه‌های مورد نظر تمرکز داشت. محور این نشست، تأکید بر تقویت ارتباطات حمل‌و‌نقل و تجاری بود. هر سه طرف بر اهمیت پیشبرد پروژه‌هایی مانند کریدور شمال-جنوب (INSTC) و همچنین پروژه «چهارراه صلح» ارمنستان، تأکید کردند. این پروژه‌ها برای افزایش تجارت، بهبود مسیر‌های دسترسی و ایجاد فرصت‌های جدید جهت رشد اقتصادی در سراسر اوراسیا بسیار مهم تلقی می‌شوند.

این دور از مذاکرات اهمیت بیشتری داشت. زیرا نخستین رایزنی ساختارمند بین هند و ایران از زمان درگیری ماه ژوئن بین ایالات متحده، اسرائیل و ایران بود. از همین روی، نشست سه‌جانبه فراتر از دیپلماسی معمولی بود و به اتحاد فزاینده بین سه کشور اشاره دارد. این امر می‌تواند چشم‌انداز اتصالات در اوراسیا را تغییر دهد.

اگر این پروژه‌ها محقق شوند، می‌توانند به این سه کشور اهرم راهبردی بیشتری در منطقه‌ای بدهند که معمولاً رقابت بر سر کریدور‌های تجاری و مسیر‌های انرژی نمود بیشتری دارد. به گفته وزارت امور خارجه هند، دور بعدی رایزنی‌های سه‌جانبه در سال ۲۰۲۶ و در ارمنستان برگزار شود.

کریدور شمال -جنوب

«کریدور شمال-جنوب» و «چهارراه صلح» همراستا و برای اتصال هند به آسیای مرکزی، روسیه و اروپا از طریق ایران و قفقاز طراحی شده‌اند. کریدور شمال-جنوب یا INSTC نخستین بار در سال ۲۰۰۰ به عنوان یک مسیر جایگزین برای تجارت بین هند و روسیه از طریق ایران و با دور زدن کانال سوئز پیشنهاد شد. علاوه بر این، هند به طور مستقیم به آسیای مرکزی و اوراسیا دسترسی پیدا و نیاز به مسیر‌های عبور از پاکستان را حذف می‌کند.

این طرح در مفهوم ساده، اما در عمل بلندپروازانه بود. زیرا به صورت یک زنجیره ۷۲۰۰ کیلومتری از مسیر‌های دریایی، ریلی و جاده‌ای پیش‌بینی شده بود که از اقیانوس هند و خلیج فارس، از طریق ایران و دریای خزر به سن پترزبورگ روسیه و نهایتا شمال اروپا امتداد می‌یافت.

اگرچه کشور‌های بیشتری مانند آذربایجان، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، تاجیکستان، اوکراین، بلاروس، عمان و سوریه به این پیمان پیوستند، اما پیشرفت کندی داشت. بطوریکه، این کریدور نزدیک به دو دهه متوقف ماند. اتصال ریلی ضعیف در ایران، محدودیت محموله‌های برگشتی و رویه‌های پیچیده در مرزها، پیشرفت را کُند و مانع از شروع پروژه شد.

اما این وضعیت اکنون در حال تغییر و کریدور شمال-جنوب دوباره در حال پیشرفت است، زیرا گزینه‌ای سریع‌تر و ارزان‌تر نسبت به کانال سوئز برای تجارت بین هند و اروپا خواهد بود. همچنین ارتباط با آسیای مرکزی را تقویت می‌کند که ارزش‌های اقتصادی و راهبردی آن در سال‌های اخیر تنها افزایش یافته است.

در ۷ ژوئیه ۲۰۲۲، شرکت روسی RZD Logistics اعلام کرد که نخستین انتقال کالا به هند از طریق کریدور شمال-جنوب را با موفقیت انجام داده است. این امر توسط شرکت‌های تجاری ایرانی و هندی نیز تأیید شد.

مهم‌ترین بخش ناتمام کریدور در شمال ایران قرار دارد. در فوریه ۲۰۲۵، فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، و رومن استاروویت، وزیر حمل‌و‌نقل روسیه، «نقشه راه ترانزیت» جدیدی را در تهران امضا کردند. محور اصلی این طرح، راه‌آهن رشت - آستارا به طول ۱۶۲ کیلومتر در شمال ایران است که به عنوان «حلقه گمشده» کریدور شمال-جنوب توصیف می‌شود. پس از تکمیل، این خط شبکه ریلی ایران را مستقیماً به آذربایجان و روسیه متصل خواهد کرد. این خط می‌تواند دسترسی بی‌وقفه از بمبئی به مسکو و سن پترزبورگ را فراهم کند. همچنین دسترسی مستقیم ایران به اروپا را امکانپذیر و نیاز به تکیه بر مسیر‌های ترکیه را کاهش می‌دهد.

در حال حاضر، پایانه آستارا در مرز ایران و آذربایجان سالانه کمتر از یک میلیون تن بار را جابه‌جا می‌کند، البته برنامه‌های توسعه‌ای آن در حال انجام است. کارشناسان این راه‌آهن را به عنوان یک عامل تغییر دهنده بالقوه برای ایران، روسیه و آذربایجان محسوب می‌کنند که روند‌های تجاری جدیدی را در سراسر منطقه ایجاد می‌کند.

«چهارراه صلح» ارمنستان

برای ارمنستان، نشست سه جانبه فرصتی برای ارائه دیدگاه‌های آن است. در رایزنی‌های اخیر هند، ایران و ارمنستان، ایروان طرح اتصال منطقه‌ای خود را با عنوان «چهارراه صلح» ارائه کرد. این پیشنهاد برای اتصال ارمنستان به ترکیه، آذربایجان، ایران و گرجستان طراحی شده است. محور آن نیز مسیر‌های ترانزیتی بوده که دریای خزر را به مدیترانه و خلیج فارس را به دریای سیاه متصل می‌کند.

این طرح همچنین شامل توسعه زیرساخت‌های کلیدی مانند جاده‌ها، راه‌آهن، خطوط لوله، برق و کابل‌هایی است که برای افزایش مبادلات کالا، انرژی و مسافر در منطقه طراحی شده‌اند. یکی از ابتکارات ارمنستان، ایجاد یک کریدور تجاری از بمبئی تا وارنا در بلغارستان است که از طریق دریای سیاه امتداد می‌یابد. این مسیر به ارمنستان اجازه می‌دهد تا آذربایجان رقیب را دور بزند.

این ایده همچنین در راستای طرح ایران یعنی کریدور «خلیج فارس-دریای سیاه» است که اولین بار در سال ۲۰۱۶ پیشنهاد شد. برخلاف مسیر‌های شمالی از طریق روسیه یا آسیای مرکزی، این کریدور یک مسیر جایگزین برای اروپا ارائه می‌دهد. سفارت ارمنستان در هند استدلال کرده است که گنجاندن بندر چابهار در کریدور شمال-جنوب، این مسیر را برای اتصال بمبئی-وارنا عملی‌تر می‌کند.

امروزه، ارمنستان طرح «چهارراه صلح» را به عنوان راهی برای گشودن قلمرو خود به روی تجارت و ترانزیت منطقه‌ای مطرح می‌کند. این طرح همچنین برای مقابله سنتی خود، ترکیه و آذربایجان، است.

برای هند نیز این ابتکار اهمیت راهبردی دارد. قفقاز جنوبی باثبات و متصل، مسیر قابل اعتماد دیگری را به دهلی جهت تجارت با اروپا و مسکو ارائه می‌دهد که مکمل جاه‌طلبی‌های بزرگ ارتباطی آن است.

موقعیت ارمنستان بین دریای خزر و دریای سیاه، راهی برای هند فراهم می‌کند تا بر موانع دیرینه، مانند امتناع پاکستان از گشودن حریم هوایی خود، غلبه کند.

این همکاری همچنین دسترسی ارمنستان به بازار‌های بزرگ و فرصتی برای تثبیت خود به عنوان یک قطب کلیدی ترانزیت در اوراسیا را فراهم می‌کند. در واقع، یک مسیر عملی برای هند است تا از موانع عبور کند و دسترسی اقتصادی خود را به قفقاز و فراتر از آن گسترش دهد. ایران نیز از این موقعیت سود خواهد برد، زیرا موقعیت آن در مرکز این مسیر‌ها تقویت، و حجم تجارت و درآمد‌های ترانزیتی آن را افزایش می‌دهد.

چابهار؛ دروازه طلایی هند

باید توجه داشت که هرگونه رایزنی در مورد پروژه‌های ارتباطی هند، ناگزیر به بندر چابهار مرتبط می‌شود. این بندر که در سواحل جنوب شرقی ایران واقع شده است، مسیر مستقیم دریایی-زمینی به آسیای مرکزی و افغانستان را برای دهلی فراهم می‌کند.

موقعیت مکانی چابهار، آن را به گزینه طبیعی برای تبدیل شدن به هاب ترانزیتی منطقه‌ای تبدیل می‌کند. آبخور ۱۶ متری آن می‌تواند کشتی‌های بزرگ را در خود جای دهد و، چون در نزدیکی برخی از شلوغ‌ترین مسیر‌های تجاری جهان، به ویژه کریدور‌های آسیا-اروپا و آسیا-آسیا قرار دارد، ظرفیت جذب حجم بالای محموله را دارد.

هند از سال ۲۰۱۸ همواره در حال توسعه چابهار بوده است. در ماه مه ۲۰۲۴، شرکت India Ports Global Ltd قرارداد ۱۰ساله با سازمان بنادر و دریانوردی ایران برای بهره‌برداری از ترمینال شهید بهشتی امضا کرد. برای دهلی، این بندر به عنوان میانبر راهبردی به اوراسیا و جمهوری‌های آسیای مرکزی عمل و همچنین، دسترسی مستقیم افغانستان و دیگر کشور‌های محصور در خشکی به اقیانوس هند را نیز فراهم می‌کند.

با این وجود، واشنگتن در سپتامبر ۲۰۲۵ معافیت تحریم‌هایی هند را لغو کرد تا سیاست «فشار حداکثری» خود بر تهران را تشدید کند. از ۲۹ سپتامبر، شرکت‌ها و افراد هندی مرتبط با این پروژه با خطر تحریم‌های ایالات متحده مواجه خواهند شد. این امر اتصال هند به قلب آسیا را از طریق مطمئن‌ترین مسیر دشوار و جاه‌طلبی‌های هند برای تجارت منطقه‌ای و پروژه کلان کریدور شمال-جنوب را پیچیده می‌کند.

پیکربندی نقشه تجاری اوراسیا

کریدور شمال-جنوب (INSTC) برای انتقال کالا از بمبئی به بندر شهید بهشتی ایران در چابهار از طریق دریا و سپس از طریق جاده به بندر انزلی در ساحل دریای خزر طراحی شده بود. سپس، محموله‌ها از طریق دریای خزر به آستاراخان در روسیه منتقل و از طریق راه‌آهن روانه روسیه و سپس اروپا می‌شوند.

برای هند، این تلاش سه‌جانبه نه تنها موجب انتقال کارآمد کالا‌ها بوده، بلکه راهی برای اثبات استقلال راهبردی و ارائه جایگزینی برای طرح کمربند و جاده چین نیز است. این اتحاد بازتاب منافع مشترکی، فراتر از اقتصاد است.

جایگاه ایران به عنوان یک قطب کلیدی انرژی، نقش ارمنستان در پل به قفقاز و جاه‌طلبی‌های هند به عنوان یک قدرت نوظهور، همه در راستای ایجاد ثبات و تعریف مزایای عملی برای شرکا، همگرا می‌شوند.

این همکاری، دسترسی به انرژی را تقویت، دامنه نفوذ به اوراسیا را گسترش و روابط با کشور‌هایی را تقویت می‌کند. همچنین، این مشارکت همزمان هم تنوع‌بخشی و هم اهرم فشار را ارائه می‌دهد، زیرا رقابت منطقه‌ای تشدید خواهد شد. در مجموع، رایزنی هند، ایران و ارمنستان فراتر از طرحی برای مسیر‌های تجاری جدید و در راستای ایجاد کانال‌های نفوذ است.

منبع: اوراسیا تایمز