اهمیت ژئواستراتژیک تنگه مالاکا برای تجارت جنوب-جنوب

مانا- این آبراه باریک، اما حیاتی که ۸۰۰ کیلومتر در بین شبه جزیره مالایا و جزیره سوماترا در اندونزی امتداد دارد، سنگ بنای تجارت جهانی دریایی محسوب می‌شود. در این منطقه تعامل نیرو‌های جدید، بازار‌های نوظهور و ژئوپلیتیک پویا با هم تلاقی و خطوط اتصال هند و اقیانوسیه و فراتر از آن را تغییر شکل می‌دهند.

اهمیت راهبردی تنگه مالاکا

تنگه مالاکا به عنوان کوتاه‌ترین مسیر دریایی بین اقیانوس هند و اقیانوس آرام بوده و سالانه جابه‌جایی حدود ۸۲ هزار کشتی را تسهیل می‌کند. بیش از ۴۰ درصد از تجارت جهانی از جمله ۸۰ درصد از واردات نفت خام چین و بخش بزرگی از منابع انرژی ژاپن، کره جنوبی و تایوان از این کانال عبور می‌کند. این ارتباط حیاتی بین غرب آسیای غنی از منابع و قدرت‌های تولیدی شرق، جایگاه آن را به عنوان دومین گلوگاه ترافیک جهان پس از کانال مانش نمایان می‌کند؛ بنابراین از نظر امنیت انرژی و کارایی زنجیره تأمین، اهمیت بسیار بیشتری دارد.

اصطلاح «معضل مالاکا» در گفتمان راهبردی چین ریشه دوانده و بر وابستگی این کشور به تنگه و آسیب‌پذیری آن در برابر انسداد یا اختلال احتمالی اشاره می‌کند. هرگونه وقفه‌ای ناشی از تنش‌های ژئوپلیتیکی، دزدی دریایی یا بلایای طبیعی، پیامد‌های قابل توجهی برای بازار‌های جهانی انرژی و ثبات زنجیره‌های تأمین بین‌المللی خواهد داشت.

تاثیر در توسعه اقتصاد کشور‌های ساحلی

اقتصاد سنگاپور، مالزی و اندونزی (سه کشور ساحلی) شدیداً به فعالیت این تنگه گره خورده است. سنگاپور که دومین بندر شلوغ جهان را در خود جای داده، به قطب دریایی و لجستیکی جهانی تبدیل شده است. همچنین مالزی، با بنادری مانند کلانگ و تانجونگ پله‌پاس، به عنوان مرکز کلیدی حمل‌و‌نقل دریایی عمل می‌کند. اندونزی نیز از طریق ابتکاراتی مانند «نقطه ثقل دریایی در جهان» (Global Maritime Fulcrum) در حال احیای هویت دریایی خود است.

تنگه مالاکا همچنین بر چشم‌انداز سیاست‌های منطقه‌ای، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند تراکم بندر، پایداری زیست‌محیطی، تسهیل تجارت و حاکمیت دریایی، تأثیر می‌گذارد. همکاری تحت ابتکاراتی مانند «سازوکار همکاری در ایمنی ناوبری و حفاظت از محیط زیست در تنگه مالاکا و سنگاپور» (CM-SOM) نمونه‌ای از هماهنگی سیاست‌های منطقه‌ای است.

عملکرد بنادر پیرامونی

بنادر پیرامون این تنگه به عنوان دروازه‌های حیاتی ترانزیت و تجارت عمل می‌کنند. عملکرد آنها را می‌توان از طریق شاخص‌هایی مانند توان عملیاتی کانتینر، بهره‌وری اسکله و شاخص‌های عملکرد لجستیکی ارزیابی کرد.

به طوری که سنگاپور به عنوان یک هاب جهانی برتر، بندر کلانگ و تانجونگ پله‌پاس مالزی به عنوان جایگزین‌های اصلی ترانزیت دریایی و بندر کوچکتر بلاوان اندونزی تاثیرگذار در ادغام منطقه‌ای عمل می‌کنند. این موارد در کنار هم، نقش محوری تنگه مالاکا را در تحول دریایی کشور‌های جنوب جهان آشکار می‌کند. این امر با کاربست فناوری‌های هوشمند مانند ردیابی محموله‌های بلاکچین و لجستیک مبتنی بر هوش مصنوعی تقویت شده است. در مجموع، این بنادر نشان دهنده اهمیت تنگه مالاکا برای تحول اقتصاد دریایی برای کشور‌های جنوب جهان است.

روند تکامل جریان تجارت دریایی جهانی

تجارت از طریق تنگه مالاکا تحت تأثیر سه روند تعیین‌کننده در حال پیکربندی مجدد است.

نخست، روند‌های تجاری به سمت محموله‌های کانتینری و کالا‌های واسطه‌ای متنوع می‌شوند که گویای چندپارگی شبکه‌های تولید است. در نتیجه، این تنگه را نه تنها برای کالا‌های نهایی، بلکه برای اجزای ضروری بین مراکز تولیدی آسیا، ضروری کرده است.

دوم، طرح کمربند و جاده چین (BRI) با بهبود ارتباطات بندری و ریلی منطقه‌ای، ارتباط این تنگه را نیز تقویت کرده است. این سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی از کریدور‌های لجستیکی داخلی گرفته تا افزایش ظرفیت بندر، تنگه را دور نمی‌زند، بلکه نقش محوری آن را در تجارت شرق و غرب، به‌ویژه از طریق بندر کلانگ و تانجونگ پله‌پاس، تقویت می‌کند.

سوم؛ روند گذار سبز تجارت مواد معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت و عناصر خاکی کمیاب را تشدید کرده است. در این راستا، جنوب شرقی آسیا به مرکز مهم فرآوری و ترانزیت تبدیل شده است و تنگه مالاکا برای حمل و نقل سوخت‌های فسیلی سنتی و این مواد راهبردی جدید، مرکزیت دارد. طبق گزارش EIA، این تنگه روزانه بیش از ۲۰ میلیون بشکه نفت را منتقل می‌کند که اهمیت پایدار آن را در حوزه انرژی نشان می‌دهد.

این تحولات، در کنار افزایش اندازه کشتی‌ها، تغییر مراکز تقاضا و مقررات سختگیرانه‌تر زیست‌محیطی، نقش تنگه مالاکا در تثبیت زنجیره‌های تأمین را پررنگ می‌کند.

در طول دو دهه گذشته، تجارت از طریق تنگه مالاکا با تغییرات اقتصادی جهانی و تجدید ساختار زنجیره تأمین سازگار شده است. ترافیک به سمت محموله‌های کانتینری و کالا‌های واسطه‌ای متنوع شده و سرمایه‌گذاری‌های ابتکار کمربند و جاده در بنادر و راه‌آهن، دسترسی به این تنگه را تقویت کرده است. همچنین، گذار سبز باعث افزایش جریان مواد معدنی حیاتی مانند عناصر خاکی کمیاب و لیتیوم شده است.

اهمیت امنیتی و نظامی تنگه مالاکا

با وجود گشت‌های سه‌جانبه اندونزی، مالزی و سنگاپور که از اواسط دهه ۲۰۰۰ به میزان زیادی دزدی دریایی را مهار کرده‌اند، امنیت در تنگه مالاکا همچنان یک نگرانی عمده است. تهدید‌هایی مانند تروریسم دریایی، قاچاق انسان و کالا و خطرات امنیت سایبری، همچنان ادامه دارند. همچنین ارزش راهبردی این تنگه باعث افزایش حضور دریایی ایالات متحده، چین، هند و ژاپن شده که فعالیت زیردریایی‌ها، تشدید تنش‌های منطقه‌ای را به دنبال داشته است.

مسیر‌های جایگزین بالقوه

جایگزین‌هایی مانند کانال کرا در تایلند برای کاهش وابستگی به تنگه مالاکا پیشنهاد شده یا در دست توسعه هستند. اگرچه هیچ‌کدام نمی‌توانند ظرفیت و کارایی تنگه مالاکا را داشته باشند، اما این مسیرها، پوشش راهبردی و تمایل به انعطاف‌پذیری زنجیره تأمین در جهان چندقطبی را آشکار می‌کنند. حتی در اوج این تلاش‌ها، تنگه مالاکا همچنان مرکزیت ساختاری خود را به ویژه برای تجار جنوب-جنوب حفظ کرده است. نزدیکی آن به بازار‌های نوظهور بزرگ و نقش عمیق آن در پیوند صادرکنندگان انرژی با مراکز تولیدی آسیایی، اهمیت پایداری به آن بخشیده که مسیر‌های جایگزین نمی‌توانند به‌راحتی دارای آن باشند.

باوجود تمایل روزافزون به تنوع، این جایگزین‌ها از چندین جنبه کلیدی ناکافی هستند. بسیاری از آنها به دلیل جغرافیای فیزیکی، آب و هوای شدید یا تنش‌های ژئوپلیتیکی محدود شده‌اند. برخی دیگر فاقد زیرساخت‌های بندری قوی، سیستم‌های چندوجهی یکپارچه یا اقتصاد بزرگ هستند. از همین روی، تنگه مالاکا به‌طور منحصربه‌فردی کارآمد و مقرون‌به‌صرفه است.

علاوه بر این، موقعیت مرکزی این تنگه، که بزرگترین مراکز تولیدی آسیا را به تأمین‌کنندگان انرژی و بازار‌های مصرف متصل می‌کند، همچنان به آن ارزش راهبردی بی‌نظیری می‌بخشد. هرچند رقابت راهبردی احتمالاً کریدور‌های جایگزین را نیز مطرح کند، اما تنگه مالاکا همچنان ستون فقرات غیرقابل جایگزین اتصال دریایی هند و اقیانوس آرام است.

نتیجه‌گیری

همزمان با تحولاتی مانند گذار سبز، انقلاب‌های فناوری و تحولات ژئوپلیتیکی، جهان در مورد اتصالات منطقه‌ای تجدید نظر می‌کند که این راستا، اهمیت تنگه مالاکا همچنان پابرجا و حتی تقویت می‌شود. این تنگه نه تنها کالا‌ها را جابجا و سرنوشت کشور را تعیین می‌کند، حتی بر رویکرد‌های سیاسی تأثیر و اتحاد‌های راهبردی را نیز مشخص می‌کند. برای عبور از پیچیدگی‌های جدید؛ همکاری منطقه‌ای، نوآوری در زیرساخت‌ها و حکمرانی تطبیقی تنگه مالاکا از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.