درباره روابط ایران و روسیه؛
پنجره فرصتی که همیشه باز نمی‌ماند
کریدور شمال-جنوب از منظر ژئوپلیتیکی به صورت نظری اهمیتی ویژه، اما محک نخورده داشت. بحران اوکراین، اما سبب شد این کریدور به جایگاهی که سزاوار آن است تا حد زیادی دست یابد. این کریدور هم اکنون یکی از راه‌های تنفس اقتصاد تحریم شده روسیه است که در عین حال به خود ایران نیز در راستای افزایش درآمد ارزی یاری می‌رساند. با این وجود کریدور شمال-جنوب کماکان در جایگاه واقعی خود نیست هر چند فرصتی برای ابراز وجود و تثبیت خود به عنوان یکی از کریدور‌های راهبردی جهان یافته است. در مصاحبه با مینا خان‌زاده به عنوان پژوهشگر روابط بین الملل مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به بخشی از مسائل پیش روی روسیه و ایران به عنوان دو شریک تجاری که هر دو به واسطه تحریم‌ها بیش از هر زمان دیگری در تاریخ مشترکی که دارند به یکدیگر نزدیک شده‌اند، پرداختیم و درباره اهمیت کریدور شمال-جنوب در این رابطه سخن گفتیم. مینا خان‌زاده فارغ التحصیل کارشناسی رشته اقتصاد نظری دانشگاه تبریز و دارای کارشناسی ارشد رشته اقتصاد انرژی دانشگاه تربیت مدرس است که در حال حاضر رساله دکتری خود را در رشته اقتصاد بین‌الملل در دانشگاه شهید بهشتی تدوین می‌کند. وی از دوسال پیش در مرکز پژوهش‌های مجلس مشغول به فعالیت است.
کد خبر: ۹۶۵۰۳
-روابط ایران و روسیه در طول تاریخ فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است، اما به نظر می‌رسد بحران اوکراین و به تبع آن بحث کریدور شمال-جنوب این روابط را راهبردی ساخته است. نظر شما در این خصوص چیست؟
روابط ایران در حال حاضر با وجود شرایط جدید روسیه و تحریم‌های اعمال شده از سوی اروپا بر این کشور به گونۀ جدیدی به منافع ملی گره‌خورده است و کشور را به سمت مراودات و مذاکرات تجاری سنگینی با روسیه سوق می‌دهد. با توجه به عظمت در وسعت، قدرت و نقاط جمعیتی قابل توجهی که روسیه در بخش غربی خود دارد و همچنین کالا‌هایی که صادر می‌کند، اساساً نه فقط ایران بلکه هیچ کشور دیگری توان نادیده گرفتن این کشور را ندارد. ایران نیز باید با وجود شرایط پیش‌آمده از این فرصت استفاده کند و روسیه را به عنوان یکی از شرکای تجاری مهم خود حفظ کند. ایران تا به امروز به گونه‌ای که باید از پتانسیل‌های روسیه استفاده نکرده است، اما تحولات اخیر ارزندگی روسیه را برای ما َدوچندان کرده است. این امر می‌تواند زمینه شراکت و تجارتی پایدار بین دو کشور باشد. این تجارت می‌تواند مصادیق مختلفی داشته باشد، اما با توجه به مشکلاتی که به‌واسطه پیشینه زیست نفتی ایران باقی مانده، از مهمترین اولویت‌های ایران در خصوص تجارت با روسیه؛ واردات مواد و اقلام غذایی است تا با تنوع محور‌های وارداتی بتواند به ارتقاء امنیت غذایی کشور کمک کند. روسیه علاوه بر اقلام غذایی، پتانسیل‌های مختلف دیگر هم دارد که می‌تواند برای ایران قابل توجه باشد.
این که ما از فرصت‌های همسایگی با روسیه بهره چندانی نبرده‌ایم کاملاً درست است مثلاً چینی‌ها حتی برای کشت فراسرزمینی نیز به سراغ روسیه رفته‌اند و زمین‌های وسیعی را در مرز دو کشور در این خصوص در اختیار گرفته‌اند.
همکاری چین و روسیه راهبردی است. کشت برون مرزی در مقابل تأمین گاز مورد نیاز چین به وسیله روسیه همزمان با تأمین نیاز‌های روسیه از طریق تولیدات و بازار چین به عنوان بدیل اروپا انجام می‌شوند. اما نکته اینجاست که با وجود این بازی و شرایط بین روسیه و چین آیا ایران می‌تواند فرصتی به دست بیاورد و آن را نیز بالفعل سازد؟ بله ایران می‌تواند از طریق پروژه کمربند و راه با چین و در کریدور شمال-جنوب با روسیه ارتباط راهبردی برقرار کند.
- به غیر از مباحث حمل و نقلی، ایران چگونه می‌تواند سهمی در بازار روسیه داشته باشد؟
تا پیش از اعمال تحریم‌ها علیه روسیه ناشی از بحران اوکراین، این کشور واردکننده بسیار مهمی در بخش ماشین‌آلات صنعتی از اروپا و کره‌جنوبی بود. اما در حال حاضر به واسطه بحران اوکراین و تنش غرب و روسیه شرایط به گونه متفاوتی تغییر کرده و تحولات ژئوپلیتیکی، روسیه را به ایران نزدیک ساخته است؛ بنابراین به نظر می‌رسد ایران با توجه به توان صنعتی خوبی که در اختیار دارد بخشی از نیاز‌های صنعتی و ماشین آلات روسیه را تأمین کند. پژوهشگران سیاسی معتقدند بحران اوکراین و مشکلات روسیه را باید در افقی تقریباً دو دهه‌ای در نظر گرفت. اتفاقات پیش‌آمده با توجه به ادبیاتی که بین نیرو‌های متخاصم برقرار است، برای پژوهشگران در سطح جهان کاملاً مشخص است که این مسئله زودگذر نخواهد بود و تبعات عمیقی برای کشور‌های مختلف خواهد داشت. نمی‌توان از این تحولات به سادگی عبور کرد شاید اگر به شکل افراطی به آن بپردازیم به بلوک‌بندی‌هایی که در گذشته نیز وجود داشت برسیم، اما در شرایط خفیف‌تر ممکن است به منطقه‌گرایی میان قدرت‌ها منجر شود. ایران می‌تواند با توجه به پتانسیل ایجاد و خلق مزیت در صنعت ماشین‌سازی به روسیه به‌عنوان بازاری که تشنه و محتاج ماشین‌آلات صنعتی است نگاه کند. ایران بایستی به چشم پنجره فرصتی به این اتفاقات نگاه کند و با یک دگردیسی اصولی و برنامه‌ریزی شده، گام‌های خود را قدم به قدم پیش ببرد.
- به روابط راهبردی چین و روسیه اشاره کردید. آیا چینی‌ها برای تأمین نیاز‌های صنعتی روسیه شریک بهتری نیستند؟
حضور ما در میان چین و روسیه به منظور کمرنگ شدن نقش چین در بازار صنعت روسیه نیست. در هسته روابط ایران با چین به طورمستقیم هیچ تضاد و رقابتی نخواهد داشت، ثانیاً می‌توان بین سه کشور از طریق مناطق آزاد زمینه‌های همکاری و مشارکت متحدانه‌ای ایجاد کرد که منافع هر سه کشور را در یک بازی مشترک به نتیجه برساند.
- نقش کریدور شمال-جنوب در روابط بین دو کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سنگ بنای اولیه این کریدور در سال ۱۳۷۹ با هدف اتصال روسیه به هند از طریق کانال ایران گذارده شد. با وجود گذراندن دوره‌ای از رکود، درحال حاضر به واسطه بحران اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، بیش از پیش میل این کشور برای دسترسی به آب‌های آزاد از کانال ایران افزایش داشته است. اما در این بین موانع زیادی وجود دارد از جمله نبود الزامات و زیرساخت‌های لازم به‌ویژه در حوزه دریاچه خزر که با تعداد محدود کانتینر و ناوگان امکان‌پذیر نیست. خوشبختانه با تلاش‌های صورت‌گرفته از سوی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در توسعه ناوگان این مانع در حال گذار است. مسئله بعدی در حوزه زمینی به ویژه ریلی است. بایستی از طریق وزارت راه و شهرسازی پیگیری‌های لازم صورت گیرد که این حوزه نیز در کنار دیگر بخش‌های مکمل قدم بردارد. چرا که برای افزایش و مدیریت حجم تجارت مورد انتظار ایران و روسیه به پشتیبانی و مجموعه همکاری‌هایی در داخل نیاز است. بایستی این اقدامات از سوی سازمان‌ها و مسئولین ذی‌ربط در رأس امور قرار گیرد و چاره‌ای برای آن‌ها بیاندیشند تا از این پنجره فرصت ایجاد شده نهایت استفاده را ببریم. از دیگر اقداماتی که در خصوص تسری در افزایش سهم بازار منطقه و استفاده از فرصت‌ها لازم است می‌توان به نظم‌دهی به ناوگان دریایی، کنترل رانت‌خواری و فساد احتمالی در بنادر و نگاشت نهادی فهم‌کننده که بتواند ضرورت حضور ایران را در مقابل روسیه و کشور‌های آسیای میانه درک کند و بتواند به صورت یکپارچه عمل کند اشاره کرد.
- به موضوع مهم هماهنگی نهاد‌ها و دستگاه‌های مربوطه در جهت توسعه تجارت با روسیه اشاره کردید. علت این ناهماهنگی‌ها اساساً چیست؟
این مسئله به پیشینه زیست نفتی ما برمی‌گردد که به سبب آن نهاد‌های شکل‌گرفته در کشور همواره به صورت بخشی و نه یکپارچه شکل گرفته‌اند. با توجه به پژوهش‌ها و بررسی‌های صورت‌گرفته دو مشکل عمده در این خصوص وجود دارد: یکی، نبود فهم مشترک بین سازمان‌های مختلف در عرصه بین‌الملل است. چرا که با توجه به شرایط حال حاضر، مسئولان سازمان‌های مختلف بایستی به عنوان شکارچیان فرصت از پنجره‌های ایجاد شده در حوزه تحولات بین‌الملل بیشترین سود و منفعت را ببرند. دومین مورد، منافع تثبیت شده‌ای در محور‌های قبلی با کشور‌هایی وجود داشته که درحال حاضر به واسطه تحریم‌ها این منافع قطع شده و ممکن است در صورت ایجاد محور ارتباطی جدید، منافع تثبیت شده قبلی تضعیف شود و یا از بین برود. به همین خاطر برخی از افراد و سازمان‌ها اجازه شکل‌گیری محور ارتباطی جدید را که گاهاً هم ممکن است منافعی را برای کشور به دنبال داشته باشد نمی‌دهند. به دلیل زیست نفتی در رابطه با قدرت‌های منطقه‌ای دچار غفلت تاریخی هستیم. ایران همواره خود را بی‌نیاز از ارتباط و تجارت با کشور‌های همسایه دانسته، اما درحال حاضر به واسطه تحریم‌ها شرایط به گونه‌ای متفاوت تغییر کرده است و بایستی با کشور‌های منطقه که به‌ویژه دارای مرز‌های مشترک با ما هستند توجه ویژه‌ای داشته باشیم. تجارت ترکیه با کشور‌های روسیه و آسیای میانه ده الی بیست برابر نسبت به تجارت ایران با آن کشورهاست. نکته قابل توجهی که در این بین وجود دارد این است که ترکیه در رابطه با کشور‌های همسایه با دیپلماسی سرمایه‌گذاری و به نوعی جانمایی خود به عنوان شریک تجاری و استراتژیک وارد شده است. همچنین این کشور دارای ناوگان منظم و گسترده به همراه بانک‌هایی با مزیت تراکنش بین‌المللی است که این امر شرایط به نسبت بهتری را برای ترکیه ایجاد خواهد کرد و به مراتب حجم تجارت، سودآوری و نقدینگی بسیار بالاتری را نیز برای این کشور به دنبال دارد. در نظم جهانی کنونی با درهم تنیدگی اقتصادی یکی شده است به این معنا که در آن هر کشوری باید برای خود جایگاهی داشته باشد که با آن جایگاه در دنیا شناخته شود. ما نیز باید به دنبال جایگاه خودمان در منطقه و جهان باشی.
- برآورد منفعت بازار روسیه برای ایران به چه صورت است و چه تبعات راهبردی دارد؟
اگر برنامه راهبردی درخصوص بازار روسیه را در قالب کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم کنیم، برآورد ما برای برنامه تجارت کوتاه‌مدت با روسیه چیزی بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار است، که اگر برنامه‌ریزی‌های درستی انجام و اجرا شود این مبلغ می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت به حدود ۲۰ و ۳۰ میلیارد دلار نیز برسد. جایگاه ایران در چهارراه کریدوری که یک مزیت بسیار متمایز به‌وجود آورده؛ روسیه، آسیای میانه و سایر کشور‌های همسایه هر یک برای ما ارزندگی‌های خاص خود را دارند و ما نیز در مقابل برای این کشور‌ها ارزندگی‌های خود را داریم. اما این تحولات ژئوپلیتیک یک پنجره فرصتی را برای ما باز خواهد کرد که ما ارزندگی‌های روسیه را به شکلی بهتر و عمیق‌تر درک کنیم.
- از جمله مهمترین صادرات روسیه و اوکراین غلات است که در زمان آغاز بحران بین این دو شاهد اختلال در این صادرات بودیم که می‌رفت به بحرانی جهانی بدل شود. آیا می‌توان انتظار داشت که ایران از طریق کریدور شمال-جنوب به عنوان هاب غلات روسیه مطرح شود؟
حضور ما در چهارراه کریدوری که یک مزیت جغرافیایی است درکنار تحولات ژئوپلیتیکی که درحال حاضر ایران و روسیه را به هم نزدیک ساخته است، می‌تواند ایران را به هاب غله روسیه تبدیل کند به‌گونه‌ای که روسیه غلات را از کانال ایران به کشور‌های مدیترانه، آفریقایی و دیگر کشور‌های جنوبی ارسال کند که این امر می‌تواند امنیت و ارتقاء غذایی و ایجاد اشتغال را برای کشور به‌همراه داشته باشد. در مقابل ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های صنعتی اصولی و به‌موقع، بازار و نیاز روسیه در ماشین‌آلات صنعتی و نیمه‌صنعتی و خدمات فنی مهندسی را پوشش دهد. همچنین کشت فراسرزمینی و خرید‌های تضمینی و بسیاری درهم‌تنیدگی اقتصادی دیگر را بین روسیه و آسیای میانه در مقابل ایران و به نوعی یک جانمایی جدید در این منطقه از جهان را برای خود رقم بزنیم. لازم به ذکر است در صورت عدم تلاش برای تعامل با کشور‌های مختلف به یک انزوای تاریخی و جغرافیایی کشیده خواهیم شد به‌همین خاطر باید بتوانیم با کشور‌های مختلف با رویکرد‌های متفاوت ارتباط برقرار کنیم و آینده‌ای برای خود متصور شویم که در همه آن‌ها به صورت مجموع منافع کشور تثبیت شود.