جده بندری برای زیارت و تجارت

به گزارش مانا، جده سومین شهر بزرگ عربستان سعودی است و سه و نیم میلیون نفر جمعیت دارد و به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی مسیرهای تجاری دریایی و زمینی، سابقه‌ای طولانی نیز دارد. با این حال جده در کنار نقش تجاری مهمش، بندر ورودی اصلی برای زائرانی است که برای انجام مناسک حج راهی مکه و مدینه‌اند. بندر جده در واقع پایتخت تجاری عربستان سعودی است و موقعیت استراتژیکش - یعنی قرار گرفتن بین آفریقا و غرب آسیا- باعث شده نقش آن در طول تاریخ پراهمیت‌تر شود. این بندر شاهراه اصلی صادرات و واردات عربستان سعودی است و بیش از ۷۵ درصد از تجارت دریایی این کشور از طریقش انجام می‌گیرد.

تا پیش از بحران کرونا، بیش از ۲.۵ میلیون نفر سالانه به مکه می‌رفتند که اکثرشان از طریق هوایی سفر می‌کردند اما عده‌ای از آنها هم به صورت دریایی و از طریق بندر جده به حج آمده و می‌آیند. مثلاً پاکستان از سال ۲۰۲۰ میلادی دوباره روند اعزام زائران از طریق دریا را که به مدت ۲۶ سال متوقف مانده بود از سر گرفته و آنها را از کراچی با کشتی به بندر جده اعزام می‌کند.

بندر جده در گذر زمان

شهر جده بنا به روایات موجود در دو هزار سال پیش و توسط قبیله یمنی قضاعه تأسیس شد. اما بندر جده در سال ۶۴۵ میلادی و در دوران خلافت عثمان بن عفان به عنوان دروازه ورود حاجیان به سرزمین عربستان نوع جدیدی از پیشرفت را تجربه کرد و تا قرون متمادی اقتصادش متمرکز بر ماهیگیری و پذیرایی از زائران حج بود. بندر جده در این قرون تحت حاکمیت ایوبیان و مملوکان قرار گرفت تا اینکه در سال ۱۴۹۷ میلادی و با حمله واسکو دوگاما (دریانورد پرتغالی و استعمارگر معروف) به کشتی‌های حامل زائران حج، وضعیت بندر جده برای همیشه تغییر کرد. این حمله به کشتی‌هایی صورت گرفت که زائران را از هند به سمت دریای سرخ می‌برد و درمجموع باعث ایجاد هراس زیادی در جهان اسلام شد. حاکم وقت جده برای حل این مشکل از مصر کمک خواست و یک ناوگان دریایی تأسیس کرد تا بتواند از زائران در برابر حملات احتمالی دفاع کند. به همین دلیل بود که بندر جده به تدریج استحکامات بیشتری پیدا کرد. البته اقیانوس هند همچنان جای ناامنی برای کشتی‌های زائران بود.

در سال ۱۵۱۷ میلادی ترک‌های عثمانی موفق شدند سلطنت مملوکان را در سوریه و مصر سرنگون کنند و به تدریج مکه و بندر جده را هم تحت حکومت عثمانی بیاورند. آنها هم در نبرد با پرتغالی‌ها چاره‌ای جز تقویت استحکامات بندر جده و ناوگان دریایی آن ندیدند و از آنجا که می‌خواستند تجارت و نیز پذیرش زائران از طریق این بندر همچنان ادامه داشته باشد، در این زمینه سرمایه‌گذاری زیادی کردند. در این دوران، زائران زیادی از نقاط مختلف آفریقا و آسیا به بندر جده می‌آمدند و کالاهای مختلفی از سرزمین‌های خود به همراه می‌آوردند و با کالاهای دیگر در جده مبادله می‌کردند که از جمله مهم‌ترین آنها ادویه و برخی مواد غذایی بود.

به دنبال گشایش کانال سوئز در سال ۱۸۶۹ میلادی و رونق‌گرفتن تجارت دریایی از طریق اقیانوس هند، بندر جده نیز شاهد پیشرفت‌های جدیدی بود؛ به خصوص به این دلیل که با ورود کشتی‌های عظیم بخار به بازار و وصل‌شدن اروپا به هند و آسیا، تجارت آسان‌تر هم شد. در این دوران، بازرگانان ثروتمند زیادی در بندر جده زندگی می‌کردند و این شهر توسعه قابل توجهی پیدا کرد.

این بندر پس از چند بار دست به دست شدن، سرانجام در دوران جنگ جهانی اول شاهد شورش در برابر امپراتوری عثمانی بود که در نهایت به تأسیس یک کشور مستقل عرب انجامید. شاه حسین که پیروز این جنگ‌ها بود، پادشاهی حجاز را تاسیس کرد اما در سال‌های بعد، قبیله سعود موفق شدند شهرهای مدینه و بندر جده را در اختیار خود بگیرند. پسر شاه حسین پس از این تحولات به اردن گریخت و پایه‌گذار سلسله‌ای شد که امروزه خاندان سلطنتی هاشمی اردن را تشکیل می‌دهند.

در نهایت در سال ۱۹۲۵ میلادی بود که آل سعود به صورت رسمی کنترل بندر جده را به دست گرفتند و به تدریج مناطق دیگری از حجاز و نجد را نیز تحت کنترل گرفتند تا عربستان سعودی تشکیل شود. تحت حاکمیت آنها، اهمیت سیاسی بندر جده کاهش پیدا کرد چون منطقه حجاز طبق سیاست‌های آنها به بخش‌های مختلف تقسیم شد. تجارت در بندر جده همچنان ادامه داشت اما مدرن‌سازی این بندر تازه در سال ۱۹۷۶ میلادی صورت گرفت. تا این سال، بنادر عربستان سعودی از جمله بندر جده توسط نهادهای مختلفی اداره می‌شدند و ضوابط و تعرفه‌های گمرکی مختلفی داشتند و این دردسرهای زیادی ایجاد می‌کرد. دولت عربستان سعودی در نهایت تصمیم گرفت سازمان مستقلی برای بنادر این کشور تشکیل دهد که به صورت مستقیم با کابینه در ارتباط بود. از اواخر سال ۱۹۹۷ میلادی، سازمان بنادر عربستان سعودی روند خصوصی‌سازی بنادر را نیز شروع کرد و امروزه این سازمان نقش نظارتی روی بنادر دارد.

بندر جده که در سال ۱۹۷۶ میلادی تنها ده اسکله داشت در حال حاضر ۶۲ اسکله مدرن دارد که در مساحتی نزدیک به ۱۳ کیلومتر مربع قرار گرفته‌اند. این بندر می‌تواند ۱۳۵ کشتی را همزمان در خود جا دهد و انبارهای روباز به مساحت دو کیلومتر مربع و انبارهای پوشیده به مساحت نیم کیلومتر مربع نیز دارد. بندر جده که در محل تقابل سه قاره دنیا واقع شده، سالانه ظرفیت جابه‌جایی ۱۳۰ میلیون تن محموله را دارد و هر سال بیش از پنج هزار کشتی در آن لنگر می‌اندازند.

بندر جده چندمنظوره است و کالاهای کانتینری مختلف، دام، غلات، خودرو و نفت از طریقش جابجا می‌شود. در بخش کشاورزی، محصولاتی مانند خرما، سبزیجات و مواد غذاییِ بسته‌بندی از طریق بندر جده جابه‌جا می‌شود و محصولاتی که در بخش پلاستیک‌سازی، مواد شیمیایی و فرآورده‌های پتروشیمی تولید شده‌اند نیز بخش دیگری از کالاهای جابه‌جا شده از طریق بندر جده را تشکیل می‌دهند. امروزه در بازارهای بندر جده کاسب‌های سودانی، پاکستانی و هندی و سومالیایی را می‌توان دید که محصولات خود را به مشتریان عرضه می‌کنند. در همین حال، امروزه بیش از ۶۵ درصد از واردات عربستان سعودی از طریق بندر جده وارد کشور می‌شود که بخش اعظم آنها ماشین‌آلات، تجهیزات و قطعات خودرو، وسایل برقی، مواد غذایی و نوشیدنی است. بندر جده همچنین سهم قابل توجهی در درآمدهای غیرنفتی عربستان سعودی ایفا می‌کند و برنامه مقامات سعودی این است که تنوع‌بخشی به اقتصاد را از طریق سرمایه‌گذاری‌های مختلف در بندر جده نیز پیش ببرند. توسعه بندر جده جزو برنامه‌های دولت عربستان سعودی است چون این دولت به دنبال کاهش وابستگی اقتصادش به نفت است و با احداث زیرساخت در جده و نقاط دیگر، به دنبال برآورده کردن این هدف بوده است. مثلاً بندر صنعتی یانبو در همین راستا به عنوان مرکز فعالیت‌های پتروشیمی در دریای سرخ سرمایه‌گذاری‌های زیادی را جذب کرده است.

یک نکته جالب در مورد بندر جده این است که هیچ بندر دیگری در جهان تا این حد فعالیت اجتماعی- یعنی پذیرش زائران حج- نداشته و این نقش قرن‌هاست که ادامه پیدا کرده است. این بندر امروزه بخشی از پروژه جاده ابریشم دریایی قرن بیست و یکم نیز هست؛ پروژه‌ای که در چارچوبش چین از طریق مسیرهای دریایی به اروپای مرکزی متصل می‌شود و درواقع نسخه دریایی برنامه یک جاده، یک کمربند (جاده ابریشم جدید زمینی) است که برای چین و گسترش تجارتش در سطح بین‌المللی اهمیت زیادی دارد. در چارچوب پروژه جاده ابریشم دریایی، مسیری تعریف شده که از سواحل چین به سنگاپور می‌رسد، از جنوب هند می‌گذرد و به سمت مومباسا می‌رود و از آنجا از طریق دریای سرخ و کانال سوئز به سمت مدیترانه و سپس منطقه آدریاتیک و بندر تریست در شمال ایتالیا می‌رود و درنهایت، چین را از طریق اروپای مرکزی به دریای شمال می‌رساند.

منبع: آینده نگر