تأثیر جنگ اوکراین بر اقتصاد ایران و جهان

 مهندس حسن سوری

کشور‌های در حال جنگ روسیه و اوکراین اقلام  زیر را در بازار جهانی عرضه می‌کنند:
گندم:  ۲۹ درصد
روغن آفتابگردان:  ۸۰ درصد
ذرت:  ۱۹ درصد

 در آغاز لازم است که بدانیم خاورمیانه و آفریقا مقاصد اصلی ۷۰ درصد گندم صادراتی روسیه هستند.
از این روی بررسی‌ها نشان داده که یکی از تبعات ناخواسته جنگ روسیه و اوکراین افزایش ۵۰ سنتی قیمت گندم آمریکاست که نشان از تأثیر مخرب این جنگ بر اقلام مورد نیاز خوراکی دارد. آنسوتر در مدت این درگیری قیمت گندم و سویا در جهان به بالاترین رقم خود طی ۹ سال گذشته رسیده است. قیمت دانه سویا نیز به بالاترین میزان پس از سال ۲۰۲۱ رسیده است.

ما نیز به دلیل عدم خودکفایی در تولید گندم و مواجهه با خشکسالی‌های چند سال اخیر برای تامین نیاز خود به گندم می‌بایست نزدیک به ۶.۵ میلیون تن از این کالای اساسی را وارد کنیم.

در واقع ایران سالیانه بین ۱۱ تا ۱۲ میلیون تن مصرف گندم دارد. بر اساس آمار و ارقام ارائه شده از سوی سازمان غله کشور، تولید سالیانه گندم در داخل به میزان ۴.۵ میلیون است؛ بنابراین و با توجه به نیاز مصرفی، واردات ۹ میلیون تن گندم ثبت شده است. شرایط جغرافیایی کشور و قرارگرفتن آن در منطقه‌ای نیمه خشک به همراه افزایش سالیانه نسبی جمعیت پارامتر‌هایی است که نیاز به این واردات را تأیید می‌کند.

بخش عظیمی از گندم وارداتی از شرق اروپا یعنی دو کشور روسیه و قزاقستان خود تأمین می‌شود؛ اوکراین نیز به عنوان طرف درگیر جنگ ۱۰ درصد از نیاز ما به گندم را تامین می‌کند.

در بحث کلان باید بدانیم که تولید سالیانه جهانی گندم نزدیک به ۸۰۰ میلیون تُن است که دو کشور اوکراین و روسیه ۱۰۰ میلیون تُن آن را تولید می‌کنند. به همین علت درگیری این دو کشور خود به خود در بالا رفتن قیمت جهانی گندم تأثیر گذار شده است.

در عین حال خشکسالی طولانی که در نیم قرن اخیر بی سابقه گزارش شده است و مدیریت غیربهره‌ور منابع آبی در کنار پروژه ناکام خودکفایی گندم سبب شده که امنیت غذایی جمعیت ۸۵ میلیونی کشور به واردات ۴.۳ میلیون تُنی گندم وابسته باشد.

همزمان فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد) اعلام کرده قیمت مواد غذایی در ماه مارس سال جاری میلادی به بالاترین میزان خود رسیده است که دلیل اصلی آن را جنگ اوکراین اعلام کرده و این شرایط را -ایجاد شوک- دربازار‌های روغن‌های گیاهی و دانه‌های خوراکی تلقی کرده است.

این سازمان در فوریه سال ۲۰۲۲ اعلام کرده بود که  قیمت سبد اساسی غذایی ۱۲ و ۶ دهم درصد افزایش یافته که از سال ۱۹۹۰ تا به امروز رقمی بی‌سابقه است. یک ماه بعد از این گزارش، یعنی در ماه مارس این شاخص به ۱۷ و یک دهم درصد افزایش یافت!

تنها در یک قلم روغن آفتابگردان ۲۲.۲ درصد افزایش را به دنبال داشته و به طبع آن قیمت روغن‌های گیاهی (کُلزا) (سویا) پالمی نیز افزایش بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده اند.

این‌ها همه نشان از این است که جنگ روسیه و اوکراین امنیت غذایی جهان را با مخاطره جدی مواجه ساخته است.

در بحث انرژی:

روسیه پس از آمریکا و عربستان سومین تولید کننده عمده نفت در جهان است. در بحث اهمیت صادرات نفت روسیه همین بس که بدانیم در سال ۲۰۲۰ این کشور ۱۰۵ میلیون بشکه نفت استخراج کرده و بین پنج تا شش میلیون بشکه صادرات داشته است که بخش عظیمی از این صادرات به اروپا بوده است.

از این روی تحریم‌هایی که کشور‌های اروپایی و آمریکایی بر نفت روسیه اعمال نموده‌اند قیمت نفت را به رکوردی بی‌سابقه ارتقاء داد و هر بشکه نفت برنت با ۲۱ درصد جهش به ۱۴۰ دلار رسید.

اما اگر این درگیری به نقطه پایان خود نزدیک نشود آنچه که مؤسسه تحقیقاتی (تاندرسد) انرژی در مصاحبه خود با فایننشیال تایمز ادعا کرده این است که قیمت هر بشکه نفت می‌تواند تا ۲۰۰ دلار نیز برسد، اما معاون نخست وزیر روسیه پا را از این فراتر نهاده و از احتمال رسیدن قیمت هر بشکه نفت تا ۳۰۰ دلار نیز خبر داده که این یعنی فاجعه در بخش تأمین انرژی برای جهان صنعتی و صعود قیمت‌ها و تورم روزافزون.

اگر چنین چیزی رخ دهد بازار‌های جهانی باید خود را برای مواجهه با بحرانی ناخواسته و بی‌سابقه آماده کنند و شاید این ادعای اقتصاددانان بانک (بارکلیز) نیز که از کاهش  یک درصدی رشد اقتصاد جهانی خبر داده اند به این فاجعه بیش از پیش دامن بزند.

 آنچه که به ما و صادرات نفت ما مربوط می‌شود این که:

درپی بحران اوکراین قیمت نفت هر بشکه نفت برنت به ۱۱۸ دلار رسید که بالاترین قیمت در هفت سال گذشته است بودجه سالیانه طبق گزارش متولیان سازمان برنامه و بودجه کشور براساس فروش بشکه‌ای ۶۰ دلار بسته شده است لذا این افزایش قیمت اقتصاد ما را به حاشیه‌های امن‌تر سوق می‌دهد تا بتوانیم در مقابل تحریم‌های آمریکا و ایادی استکباری توان بیشتری از خود بروز دهیم و این مشروط بر این است که دولتمردان ما و متولیان اقتصادی کلان کشور برنامه‌ای مدون و درست را پیشه کنند.

شاخص صادرات نفت ما به چین مبین این است که تحریم‌ها تأثیر خود را از دست داده است.

در آن سوی آب‌های گرم خلیج فارس کشور‌های این حوضه آبی سعی کرده‌اند با اعلام بی طرفی به حفظ روابط اقتصادی خود با روسیه و غرب به شکلی متعادل بنگرند به طوری‌که وزیر انرژی قطر عکس‌العمل خود در این شرایط را بی‌طرفی اعلام کرده و متعهد شده صادرات گاز خود به اروپا را ادامه دهد، اما تأکید کرده جایگزینی روسیه غیر‌ممکن است.

تأثیر جنگ اوکراین بر صنعت کشتیرانی ایران و جهان

ابتدا می‌بایست اهمیت دریای سیاه را که خواسته یا ناخواسته می‌تواند مورد مناقشه طرفین قرار گیرد را به شکلی گذرا برای آگاهی اذهان خوانندگان بیان نماییم.

کشف مخازن گاز طبیعی در اعماق این دریا برای ترکیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است این خود می‌تواند به رقابت ژئوپلیتیکی کشور‌های ساحلی و حتی قدرت‌های جهانی منجر شود.

آمریکا تلاش بی‌وقفه‌ای برای حضور در این دریا را آغاز کرده و از طرفی تلاش ترکیه برای استخراج منابع گازی که ذکرکردیم می‌رود تا صحنه رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را حساس‌تر از همیشه در این آبراه جلوه دهد؛ لذا از نگاه غرب دریای سیاه از چنان اهمیتی برخوردار است که حضور روسیه به تنهایی را در این حوضه آبی غیرقابل تحمل می‌دانند؛ بنابراین از منظر انتقال انرژی دریای سیاه و تنگه‌های بسفر و داردانل از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در باب اهمیت بیش از پیش این حوضه آبی همین بس که بدانیم سالیانه ۲۰۰ میلیون تُن نفت خام با عبور از این آبراه به بازار‌های مصرف می‌رسد از طرف دیگر دریای سیاه برای ترکیه به دلیل ترانزیت دریایی و صادرات محصولات کشاورزی به روسیه و کشور‌های مجاور از اهمیت خاصی برخوردار است.

اگر ترکیه به استخراج گاز این دریا دست یابد نیاز این کشور به گاز ایران و روسیه و جمهوری آذربایجان کاسته خواهد شد و حالا با حمله روسیه بندر (اودسا) در اوکراین مدت کوتاهی پس از تهاجم بسته شد و شرکت‌های حمل و نقل اعلام نموده‌اند که کشتی‌های آن‌ها به این بندر تردد نخواهند داشت؛ لذا تردد در دریای سیاه نیز دستخوش تغییراتی به دلیل این درگیری شده است.

گزارش (آسام تدبیردانش) با اعمال تحریم‌های بین‌المللی برعلیه روسیه که شامل گروه حمل‌و‌نقل و خط کشتیرانی (فسکو) نیز شده و قطع ارتباط بانک‌های آن کشور با شبکه سوئیفت عملیات کانتینری کره جنوبی، ژاپن، چین از طریق (دالان ترانس سیبریا) و راه آهن روسیه به مسکو و کشور‌های اروپای شرقی و غربی تأثیرات منفی این تحریم‌ها هر روز بیش از پیش نمایان می‌شود و حمل و نقل این محصولات به حمل و نقل دوربرد از طریق کانال سوئز سوق داده شده است بریتانیا اعلام کرده کشتی‌های روسی را در بنادرش پذیرا نیست.

(SHIPPING – WATCH) گزارش داده هزینه بیمه کشتیرانی دردریای سیاه را افزایش داده و شرکت کشتیرانی مرسک (MAERSK) نیز سرویس کشتیرانی کانتینری خود را به بنادر مهم روسیه از جمله (سنت پطرزبورگ) به حالت تعلیق درآورده است.

پیش‌بینی خوش‌بینانه

 اگر تحریم‌های روسیه به شکل جدی اعمال شود جهان صنعتی چاره‌ای جز برداشتن تحریم‌های نفتی ایران برای سروسامان دادن به بازار‌های انرژی ندارد.

نگاهی به گذشته نه چندان دور در زمان تحریم‌های نفتی دولت خودکامه ترامپ برعلیه تولیدات و صادرات نفت ایران نشان می‌دهد شرکت‌های نفتی روسیه، چون (لوک اویل) و (روس نفت) به عنوان دو جایگزین اصلی در آن بازار آشفته انتخاب شدند. نگاهی به بخش صادرات گاز روسیه و ترکیه به عنوان یکی از مشتریان اصلی گاز این کشور اگر در بخش گاز نیز این شرایط محقق شود ترکیه چاره‌ای جز چرخش یکباره به سوی بازار صادرات گاز ایران نخواهد داشت.

این روز‌ها مقامات کرملین نیز به حذف دلار و فعال کردن اتحادیه اقتصادی اوراسیا فکر می‌کنند تا شاید تبادل ارز‌های ملی بتواند جایگزین ارز‌های بین‌المللی شود درصورت موفقیت، این طرح و پیامد آن بهبود اشتغال و کاهش تورم برای ما را در پی خواهد داشت.

به هر روی باید با درایت از این شکاف سیاسی ایجاد شده به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و صادرکننده انرژی با درپی گرفتن سیاستی عقلانی به نفع منافع ملی و امنیت اقتصادی گام برداریم.

کلام پایانی

آنچه که در منطقه در حال رخ دادن است اگر منافعی برای دیگران داشته باشد در نهایت به نفع امنیت و ثبات منطقه نیست.

ما بر این باوریم که صدور انرژی و ارتباط تجاری و اقتصادی زمانی شکل واقعی به خود می‌گیرد که در سایه امنیت، ثبات و تمامیت ارضی کشور‌های منطقه باشد.

خاورمیانه و اوراسیا به دلیل وجود منابع غنی انرژی به عنوان شریان‌های اصلی حیات دنیای صنعتی محسوب می‌شوند.

منافع کشور‌های منطقه خلیج فارس و اوراسیا به دلیل منابع غنی انرژی زنجیروار به هم پیوسته است منطقه‌ای که به گونه‌ای قلب تپنده زمین نام گرفته است آنچه که در منطقه آسیای میانه می‌گذرد و دو کشوری که به جنگی ویرانگر سوق داده شده‌اند اوکراین در شرق اروپا و روسیه پهناورترین کشور جهان در شمال اوراسیا این دو در کنار هم عنوان انبار غله و مواد غذایی جهان را یدک می‌کشند.

همانگونه که در سطور پیشین این نوشتار اشاره کردیم این درگیری به بالا رفتن اقلام خوراکی و اصلی و در مجموع سبد غذایی جامعه جهانی انجامیده و تهدیدی علنی برای بازار‌های اقلام ضروری مورد نیاز میلیون‌ها انسان است پس هیچ مناقشه‌ای به نفع هیچ کس نیست.

امید که متولیان دیپلماسی جهانی دست در دست هم راه چارۀ لازم را برای پایان هرچه سریع‌تر این مناقشه بیندیشند.

جهان امروز به ثبات و امنیت نیاز دارد اینکه می‌گویند جامعه جهانی کلامی بجاست و بدین معناست که در هر گوشه این جامعه تنش ناخواسته‌ای رخ دهد دیگر اعضای این جامعه نیز خواسته یا ناخواسته در مضرات ناشی از آن سهیمند.

این بحران بر روابط ژئوپلیتیک جهان تأثیر خود را نمایان ساخته از این روی این تنش به نفع دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیست.

به عنوان یادآوری و در پایان این نوشتار باید اشاره کنیم اوکراین بعد از فرانسه بزرگترین کشور اروپاست حدوداٌ ۸۰ درصد گاز طبیعی و ۷۵ درصد نفت خام روسیه به وسیله اوکراین به اتحادیه اروپا صادر می‌شود به همین دلیل اهمیت اوکراین برای روسیه حائز اهمیت است از طرفی اوکراین نیز وابستگی شدید اقتصادی به روسیه دارد و صادرات گسترده‌ای به این کشور انجام می‌دهد؛ لذا هر دو کشور به دلیل منافع متقابل به شکلی درهم تنیده هستند.

برای ما به عنوان همسایه یکی از دو طرف درگیر در این مناقشه منافع ما ایجای می‌کند تا هرچه سریعتر شرایط حاکم به صلح و ثبات ختم شود.

واقعیت این است که جنگ و درگیری در هیچ نقطه از کره خاکی به گواه تاریخ برنده‌ای نداشته است و این ساکنان دهکده جهانی هستند که تاوان این درگیری‌ها را پرداخته‌اند.

امید که دستگاه دیپلماسی کشور نیز با درنظر گرفتن منافع و مصالح ملی آنچه را که به نفع اقتصاد و امنیت این سرزمین لازم است را به عنوان نقشه راه خود دراین منازعه برگزینند.