ضربۀ کووید- 19 بر تجارت جهانی و فرصتی دوباره

علی غفوری
روزنامه نگار
بشر قرن‌هاست که در آثار ادبی و قصه‌های محلی و فولکلورهای خود، به خلق و تشریح هیولاهایی عظیم‌الجثه اقدام کرده و  گمان می‌کرده چنین موجوداتی با تسلط بر زمین و دریاها زندگی را بر او سخت خواهند کرد. به واقع دو سال قبل کمتر کسی گمان می‌برد موجوداتی بسیار کوچک از خانوادۀ ویروس‌های کووید بتواند ضربه‌ای در سطح یک جنگ فراگیر به انسان وارد کند. نبردی عظیم که از ژاپن در شرق تا آمریکا در غرب را درگیر خود کند و در این ارتباط میلیون‌ها نفر کشته و یا اسیر عواقب شدید آن شوند. اما این تنها ضربۀ کووید- 19 به بشریت نبود. میلیاردها دلار خسارت به اقتصاد جهان وارد شد. صدها میلیون شغل از بین رفت و فقر و تورم بیش از گذشته چهره کریه خود را به انسان‌های بی‌پناه نشان داد.
طبیعتاً بخش تجارت و به‌ویژه تجارت دریایی هم از این ضربات ویرانگر مصون نماند. گفته می‌شود ضربه به تجارت دریایی در سال 2020 میلادی طی 80 سال اخیر بی‌سابقه بوده و تنها با جنگ‌های دریایی بین انگلیس و آمریکا از یک‌سو و آلمان و ژاپن از سوی دیگر قابل مقایسه است. جایی که میلیون‌ها تُن ظرفیت کشتی به دلیل جنگ یا از بین رفتند و یا بلااستفاده ماندند.
آمارها نشان می‌دهد که پس از دهه‌ها رشد تجارت جهانی، در سال 2020 مجموع تجارت جهانی8.9  درصد و تجارت کالا نیز 20 درصد کاهش یافت. عدم‌تعادل‌ها در بازار همچنین بالعکس سبب شد تا نرخ‌های حمل‌و‌نقل افزایش یابد چراکه کالاها از مقصد شرق به غرب در حرکت بودند اما از آن‌سو باری نبود که به مقصد شرق حرکت کند. در واقع مدیریت صحیح و ضربتی چین مقابل کرونا موجب عدم‌وقفه در تولید و صادرات شد.
براساس گزارش‌های منتشر شده از سوی آنکتاد، پس از کاهش شدید حجم تجارت دریایی جهانی در اوایل دورۀ همه‌گیری کرونا در سال ۲۰۲۰ و بی‌ثباتی در عرضه و تقاضا، محدودیت‌های زیادی برای تردد شرکت‌های حمل‌و‌نقل دریایی در سراسر جهان ایجاد شد که اختلالات عمده‌ای در زنجیرۀ تأمین و لجستیک وارد کرد و اثرات آن هنوز در بخش تغییر خدمه و ایجاد محدودیت‌ها و ... به قوت خود باقی است.
با این وصف به ‌‌نظر می‌رسد در سال 2020 همه‌چیز برای خیز بلند بخش دریانوردی آماده است. از هم‌اکنون تولیدات جهانی دوباره در حال افزایش هستند و با ایجاد تعادل در حمل‌و‌نقل کالاها، سودآوری دریانوردی باز هم بیشتر می‌شود. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۱ وضعیت تجارت دریایی از سال ۲۰۱۹ هم بهتر شود. در حالی‌که به دلیل کاهش شدید گردشگری دریایی بخش کشتی‌های کروز و همچنین کشتی‌های حمل‌و‌نقل خودرو بیشترین آسیب را از محل همه‌گیری کرونا داشتند. سه بازار بزرگ حمل‌و‌نقل دریایی شامل نفتکش‌ها، حمل‌و‌نقل فله و کانتینر به سرعت توانستند با بهبود عملکرد و غلبه بر نقاط ضعف همچنین مقابله با کرونا، با سرعت چشمگیری پاسخگوی تقاضا باشند.
آمارهای آنکتاد همچنین نشان‌دهندۀ رشد شگفت‌آور حجم جابه‌جایی کالاهاست که موجب رشد دو تا سه رقمی نرخ‌های حمل شده است. براساس برآورد آنکتاد، نرخ حمل‌و‌نقل از چین به آمریکای جنوبی در سال ۲۰۲۱ حدود ۴۴۳ درصد و  بین آسیا و سواحل شرقی آمریکای شمالی بیش از ۶۳ درصد افزایش یافته است.
رشد 6.4 درصدی تجارت دریایی در نیمۀ اول سال 2021 عمدتاً ناشی از تقاضا برای محصولات کشاورزی، زغال‌سنگ، سنگ آهن و سایر فلزات بود که سبب شد هزینۀ حمل‌و‌نقل این قبیل کالا‌ها بیش از ۵۰ درصد افزایش یابد. در این راستا درآمد روزانۀ کشتی‌های فله‌‌بر خشک نیز در شش ماهۀ اول ۲۰۲۱ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۰ بیش از سه برابر افزایش یافت که بالاترین ارزش در ۱۰ سال گذشته است.
این اتفاقات اگرچه هزینه‌های تولید و تجارت را افزایش داده و حتماً تورم هزینه‌ها در بخش تولید و مصرف‌کننده را در بر دارد اما طبیعتاً فرصتی بسیار مناسب برای بخش صنعت دریانوردی است. این موضوع زمانی ارزش بیشتری پیدا می‌کند که پی ببریم تولید کشتی در سال گذشته کاهش یافته و صاحبان بار باید سعی کنند تا با هر رقمی کشتیرانی‌ها را مجاب به قبول بار خود کنند.
رونق حمل‌و‌نقل دریایی همچنین برای ایران نیز فرصتی ویژه است تا با استفاده از ظرفیت بسیار بزرگ حمل کشتی‌های کانتینربر، فله‌بر و نفتکش از این شرایط استفاده مطلوب کند. متأسفانه ارزآوری ایران از این بخش به اندازۀ سایر بخش‌ها نظیر فلزات اساسی و مشتقات نفتی رشد نکرد حال آن‌که در سال‌های نه‌چندان دور ارزآوری این بخش کمک بزرگی به درآمدهای غیرنفتی کشور بود. ایران کشوری با سواحل بسیار گسترده در شمال و جنوب است و مضافاً آن‌که می‌تواند دروازۀ ورود کالاهای مورد نیاز همسایه‌های شرق و شمالی خود که به آب‌های آزاد راه ندارند باشد. ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان، قرقیزستان، ارمنستان و حتی آذربایجان همگی می‌توانند برای کالاهای تولیدشده در شرق، روی بندرهای جنوبی ایران حساب کنند. امید آن‌که دولت جدید بیش از گذشته این بخش را جدی گرفته و به اهمیت راهبردی آن پی ببرد.