افزایش اهمیت راهبردی بنادر آذربایجان و گرجستان برای ازبکستان

مانا- در بیانیه رسمی دولت گرجستان در مورد نتیجه دیدار وزیر امور خارجه ازبکستان با نخست وزیر گرجستان، ایراکلی کوباخیدزه، آمده است: «این دیدار بر پویایی مثبت روابط گرجستان و ازبکستان، به ویژه در زمینه‌های اقتصاد و گردشگری، متمرکز بود. همچنین هر دو طرف بر اهمیت راهبردی توسعه کریدور میانی، یک مسیر ترانزیتی کلیدی برای اتصال شرق و غرب، و افزایش همکاری در این راستا تأکید کردند. مقامات دو کشور همچنین به چالش‌های امنیتی منطقه‌ای و اهمیت تقویت صلح و ثبات در منطقه وسیع‌تر پرداختند.»

مسائل مربوط به لجستیک و دسترسی به بازار‌های خارجی همچنان از حساس‌ترین حوزه‌های توسعه‌ای در ازبکستان هستند. اما بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی در مناطق مختلف اوراسیا این چالش‌ها را تشدید می‌کند. ازبکستان که دسترسی مستقیمی به اقیانوس‌های جهان ندارد، یکی از تنها دو کشور جهان است که «محصور در خشکی دوگانه» محسوب می‌شوند، که کشور دیگر لیختن‌اشتاین است. این بدان معناست که برای رسیدن به اقیانوس آزاد، کالا‌های ازبکستان باید حداقل از دو مرز بین‌المللی عبور کنند.

جمعیت این جمهوری امروز حدود ۳۸ میلیون نفر بوده و این کشور نیاز مبرمی به مسیر‌های قابل اعتماد برای تعامل اقتصادی با بازار‌های خارجی دارد. از نظر تاریخی، بخش قابل توجهی از تجارت خارجی ازبکستان از طریق قلمرو فدراسیون روسیه انجام شده و تا به امروز، روسیه همچنان یک مسیر ترانزیتی مهم، به ویژه در زمینه تجارت با کشور‌های اروپایی، است.

با این وجود، مقامات تاشکند با دقت خطرات بلندمدت وابستگی بیش از حد به یک مسیر تجاری را ارزیابی می‌کنند. کارشناسان و عموم مردم ازبکستان نگرانی‌های خود را در مورد سیاسی شدن احتمالی لجستیک، از جمله خطراتی مانند افزایش کنترل‌های اداری بر مهاجران یا محدودیت‌ها بر جریان‌های تجاری، مطرح کرده‌اند. این نگرانی‌ها باعث شده است که تاشکند تلاش خود را برای گزینه‌های لجستیکی دیگر و پایدارتر تسریع کند.

در میان مسیر‌های جایگزین، ازبکستان به طور فعال در حال توسعه روابط با ایران و پاکستان است. یک پایانه لجستیکی جدید در بندر شهید رجایی ایران در دست ساخت بود که این پروژه به دلیل بی‌ثباتی منطقه‌ای متوقف شد. درگیری اخیر بین ایران و اسرائیل نیز عامل دیگری بود که تاشکند را به بازنگری در اولویت این مسیر واداشت.

همچنین، طرح‌های ایجاد یک مرکز لجستیکی در بندر کراچی پاکستان به دلایل مختلف، از جمله لزوم تضمین ترانزیت مطمئن از طریق خاک افغانستان و همچنین تنش‌های مداوم بین پاکستان و هند، با پیچیدگی‌هایی رو‌به‌رو است. با وجود این چالش‌ها، کار در این راستا ادامه دارد و اخیراً یک هیئت ازبکستانی برای ارزیابی زیرساخت‌های بندر و بحث در مورد پروژه ساخت یک انبار مدرن از پاکستان بازدید کرد.

تحت این شرایط، کریدور میانی که از آذربایجان و گرجستان می‌گذرد، به قابل اعتمادترین و از نظر ژئوپلیتیکی پایدارترین مسیر ازبکستان برای دسترسی به بازار‌های جهانی تبدیل شده است. این کریدور وابستگی ازبکستان به سایر مسیر‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش داده و استقلال لجستیکی آن را تقویت می‌کند.

در سال ۲۰۲۲، با پیچیده‌تر شدن ترانزیت از طریق خاک روسیه به دلیل اقدامات نظامی در اوکراین، حجم صادرات و واردات ازبکستان که از طریق دریای خزر، آذربایجان و گرجستان (از طریق بنادر پوتی و باتومی) انجام می‌شد، افزایش یافت و با ۷۲ درصد رشد به حجم ۸۶۴۰۰۰ تن رسید. در سال‌های پس از آن نیز این رقم همچنان در حال رشد بوده و در حال حاضر از ۱ میلیون تن فراتر رفته است.

جالب اینکه سفر وزیر امور خارجه ازبکستان به گرجستان اندکی پس از سفر رئیس جمهور شوکت میرضیایف به آذربایجان انجام شد. در جریان نشست شورای عالی بین دولتی آذربایجان و ازبکستان که در تاریخ ۲ ژوئیه ۲۰۲۵ در باکو برگزار شد، الهام علی‌اف و شوکت میرضیایف، مجموعه‌ای از توافق‌نامه‌ها را با هدف افزایش ترانزیت کالا‌های ازبکستان از طریق آذربایجان و مسیر حمل‌و‌نقل بین‌المللی ترانس خزر یا همان کریدور میانی امضا کردند.

طبق توافقات حاصل شده، آذربایجان در طراحی و ساخت کشتی‌های باری برای عملیات در دریای خزر به ازبکستان کمک خواهد کرد که هزینه این پروژه ۱۵۰ میلیون دلار تخمین زده می‌شود. علاوه بر این، آذربایجان شرایط تخفیف خود را برای حمل و نقل ریلی کانتینر‌ها تمدید کرده است، یعنی این تخفیف ۷۰ درصدی تا پایان سال ۲۰۲۶ پابرجا بوده و توسعه کریدور میانی را بیش از پیش تقویت خواهد کرد.

ایلخوم مخکاموف وزیر حمل‌و‌نقل ازبکستان اظهار داشت که کشتی‌ها با پرچم ازبکستان به زودی در دریای خزر حضور خواهند داشت و تحویل محموله‌ها در این مسیر را به طور قابل توجهی تسریع خواهند کرد.

او تأکید کرد که «ایجاد ناوگان ملی پاسخی ضروری به حجم رو به رشد ترافیک بار و کمبود کشتی‌های موجود بوده که منجر به زمان انتظار تا ۳۰ تا ۴۰ روز شده است. شرکای ترکیه‌ای نیز در این پروژه مشارکت دارند و آمادگی خود را برای ارائه پشتیبانی لازم ابراز کرده‌اند.»

این کشور آسیای مرکزی همچنین به توسعه زیرساخت‌های بندری خود در دریای خزر علاقه‌مند است. در حال حاضر، هرچند شرکت‌های ازبک پایانه‌هایی را در بنادر دریای خزر اجاره می‌کنند، اما مطالعه امکان‌سنجی در مورد ساخت یک پایانه اختصاصی در بندر باکو در حال انجام است.

با این حال، ایجاد پایانه‌ها در دریای خزر و ناوگان حمل و نقل درون منطقه‌ای تنها بخش نخست راهبرد تقویت قابلیت‌های لجستیکی است. همچنین توسعه زیرساخت‌ها در بنادر گرجستان، از جمله امکان ایجاد ناوگان ملی برای بهره‌برداری از مسیر‌های منتهی به اقیانوس‌های جهان، مهم است. از همین روی، انتظار می‌رود این کار تسریع و سفر وزیر امور خارجه ازبکستان به گرجستان می‌تواند نقش مهمی در پیشبرد این تلاش‌ها داشته باشد.

باید توجه داشت که تفاهم‌نامه مربوطه در مورد ساخت و اجاره بلندمدت پایانه‌ها و انبار‌های دریایی در بنادر گرجستان در ژوئیه ۲۰۲۳ امضا شده است. در این راستا، ازبکستان ساخت یک پایانه چند منظوره در بندر پوتی در ساحل دریای سیاه را در سال ۲۰۲۴ آغاز کرد. این تأسیسات در زمینی به مساحت ۳۰ هکتار و با هزینه پروژه ۱۸.۳ میلیون دلار احداث خواهد شد. این طرح‌ها همچنین ساخت تأسیسات ذخیره‌سازی برای کالا‌های منجمد، کالا‌های عمومی و غلات را در نظر دارند.

در فاز نخست، یک انبار کالا‌های منجمد با ظرفیت ۱۰۰۰ تن ساخته خواهد شد. فاز دوم شامل ساخت یک انبار سرپوشیده با مساحت ۵۰۰۰ متر مربع بوده و فاز سوم شامل انبار کالا‌های فله و همچنین پایانه‌ای برای محموله‌های بزرگ و کانتینری خواهد بود. انتظار می‌رود از این پایانه برای ارسال کالا از ازبکستان به اروپا و همچنین تسهیل لجستیک معکوس، عرضه کالا‌های اروپایی به ازبکستان و سایر کشور‌های آسیای مرکزی، استفاده شود.

بنابراین، ازبکستان در آستانه مرحله مهمی در توسعه لجستیک اقتصادی خارجی خود قرار دارد. کریدور میانی که از دریای خزر، آذربایجان و گرجستان عبور می‌کند، این آمادگی را دارد تا به ابزاری ملموس برای چنین «پیشرفت لجستیکی» تبدیل شود.

در مجموع، با توجه به مشارکت ازبکستان در توسعه زیرساخت‌های این کریدور در خاک خود، از جمله پروژه راه‌آهن چین-قرقیزستان-ازبکستان، تلاش تاشکند برای ایجاد سریع ظرفیت‌های لجستیکی در آذربایجان و گرجستان و همچنین تشکیل ناوگان و پایانه‌های خود در سواحل دریای خزر و سیاه، هم منطقی و هم از نظر راهبردی موجه به نظر می‌رسد.