احتمال پیشروی مجدد آب دریای خزر وجود دارد/تأثیرپذیری بیشتر ایران از پسروی نسبت به دیگر همسایگان خزر

حمید علیزاده استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در گفت‌و‌گو با مانا درباره علت اصلی پسروی آب خزر و تبعات آن برای ایران بیان کرد: آنچه در خزر رخ داده است، تنها پسروی نیست بلکه نوسانات تراز آب است که در طی اندازه‌گیری دستگاهی چند بار رخ داده است.

وی افزود: اندازه‌گیری دستگاهی از زمان روسیه تزاری شروع شد و شوروی آن را ادامه داد. در ایران قدیمی‌ترین ایستگاه اندازه‌گیری در انزلی قرار دارد. البته اکنون این ایستگاه‌ها اهمیت گذشته را ندارند و با سنجش از دور خیلی دقیق‌تر می‌توان نوسانات را اندازه‌گیری کرد.

علیزاده گفت: به‌طور پیوسته ۱۵۰ سال اندازه‌گیری وجود دارد و قبلش اندازه‌گیری‌ها ناپیوسته است. در طی این مدت، سطح تراز آب خزر حدود سه متر نوسان داشته یعنی بالارفته و پایین آمده است.

وی ادامه داد: بنابراین طی ۱۵۰ سال گذشته هم تراز آب افزایش داشته و هم کاهش داشته است. دلیل اصلی نوسان تراز آب  اقلیمی است. گرچه برخی عوامل مانند مصرف آب در حوضه آبریز نیز اندکی مؤثر است.

به گفته این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، حوضه آبریز خزر حدود سه و نیم میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد. این حوضه از بالای ولگا شروع می‌شود و تا نزدیک قروه در کردستان امتداد می‌یابد. از شرق به کوه‎های شمال خراسان تا نزدیک افغانستان و از غرب تا بخشی از ترکیه به انضمام خود دریا را شامل می‌شود.

وی اضافه کرد: در این حوضه اگر باران بیاید به دریا می‌ریزد. اگر بارش نسبت به تبخیر بالا باشد، تراز دریا بالا می‌آید و اگر بارش نسبت به تبخیر کم باشد، تراز پایین می‌آید؛ بنابراین دلیل اصلی نوسانات تراز، بارش در حوضه آبریز خزر و تبخیر از سمت دریا است. در بارش حوضه آبریز هم چیزی که اهمیت دارد، رودخانه ولگا است و بقیه رودخانه‌ها نسبت به آن خیلی کوچک هستند.

علیزاده بیان کرد: بنابراین می‌توان گفت که آورد رودخانه ولگا و تبخیر از سطح دریا روی تراز آب خزر تأثیر دارند.

تأثیر اندک مصرف بر تراز آب خزر 

استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با اشاره به وجود دلایل کم اهمیت‌تر در تغییرات تراز آب خزر، توضیح داد: مصرف آب در حوضه آبریز خزر اندکی تراز را تغییر می‌دهد.

وی یادآور شد: مصرف آب هم در تراز بالا که دهه ۶۰ تا ۷۰ خورشیدی است و هم در تراز پایین (سال‌هایی که در آن هستیم به همراه دهه ۹۰ خورشیدی را شامل می‌شود)، وجود داشته و تقریباً مقادیرش نزدیک به هم بوده است؛ بنابراین مصرف آب نمی‌تواند دلیل اصلی کاهش تراز باشد.

علیزاده ادامه داد: در حال حاضر کاهش بارش به خصوص در ولگا و افزایش تبخیر در سطح دریای خزر است که باعث تغییر تراز شده است. بارگذاری جدیدی در ولگا وجود ندارد و به خاطر تغییرات اقلیمی شاهد کاهش تراز هستیم.

وی توضیح داد: من در یک مقاله مروری در سال گذشته بارگذاری‌های حوضه آبریز خزر را بررسی کردم. از سال ۱۹۸۲ در ولگا که شامل همه سرشاخه‌های ولگا از جمله رودخانه کاما می‌شود، هیچ سد جدیدی ساخته نشده است. در داغستان روسیه هم تا جایی که اطلاع دارم، سد کوچکی روی رودخانه «شور دره» ساخته می‌شد، بنابراین تاسیسات هیدرولیکی جدیدی بر روی این رودخانه ساخته نشده است.

این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: ولی در محدوده خزر جنوبی که منظور فقط ایران نیست و ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و ترکیه را شامل می‌شود، هنوز دنبال سدسازی هستند و هنوز این کار ادامه دارد.

وی با تأکید بر اینکه بارگذاری سد جدید در ولگا انجام نشده، یادآور شد: مخزن سد‌هایی که روی ولگا ساخته شده است با کاهش حجم مفید رو‌به‌رو بوده‌اند.

علیزاده بیان کرد: مجموع حجم مفید سد‌هایی که روی حوضه آبریز خزر ساخته شده است، حدود ۲۱۲ میلیارد متر مکعب بود. بیش از نصف این حجم با رسوب پر شده است و اکنون حجم مفید کل سد‌های حوضه آبریز خزر ۱۰۰ میلیارد متر مکعب است که بخش عمده آن بر روی سرشاخه‌ها ولگا در روسیه قرار دارد.

عدم قطعیت مدل‌ها

این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره امیدواری برای پیشروی آب خزر گفت: احتمالش وجود دارد. همان‌طور که در سال ۱۹۷۷ میلادی کمترین تراز را داشتیم و اکثر پیش‌بینی‌ها این بود که تراز پایین‌تر می‌آید، اما در سال ۱۹۷۸ تراز دریا شروع به بالا آمدن کرد.

وی اضافه کرد: به نظر می‌رسد بیشتر پیش‌بینی‌ها و مدل‌ها معطوف به روند غالب تراز است. وقتی تراز در حال کاهش است، اعلام روند‌های کاهش پررنگ‌تر می‌شود.

علیزاده بیان کرد: ما از سال ۱۹۷۸ شاهد افزایش تراز آب دریا بودیم. بعد از این واقعه بسیاری از پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰ میلادی می‌گفتند که تراز آب افزایش می‌یابد در حالی که در سال ۱۹۹۶ تراز دریا شروع به کاهش می‌کند.

وی اضافه کرد: اکنون، چون شاهد کاهش تراز آب هستیم، برخی پیش‌بینی‌ها ناظر بر این است که تراز کمتر خواهد شد، اما هیچ قطعیتی وجود ندارد و عدم قطعیت این مدل‌ها بسیار بالا است.

این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره برآورد خسارات ناشی از پسروی خزر توضیح داد: ارزیابی اقتصادی مستلزم داشتن داده است. معمولاً سازمان‌ها داده‌هایشان را ارائه نمی‌کنند.

وی افزود: اگر منظور برآورد‌های اقتصادی و تأثیر بر حمل‌و‌نقل دریایی باشد، شما باید ببینید که چند کشتی در این دریا تردد می‌کند. چقدر بار تخلیه می‌کنند. بعد اگر آبخور کم شود و تراز پایین بیاید، کشتی چقدر مجبور است بار کشتی را کاهش دهد. با اتکا به این داده‌ها باید محاسبات را انجام داد که این داده‌ها در دسترس نیست.

علیزاده گفت: در بخش‌های دیگر هم لازم است که ارزش اکوسیستمی تالاب‌های ساحلی مانند تالاب گمیشان، تالاب انزلی، خلیج گرگان و فریدونکنار را بدانیم.

وی درباره تأثیرپذیری بیشتر ایران نسبت به دیگر کشور‌های همسایه خزر بیان کرد: ما، چون تراکم جمعیت زیادی در حاشیه خزر داریم، نوسان تراز آب دریا برای ما در ساحل خیلی محسوس‌تر است. کشور‌های دیگر این‌قدر تراکم جمعیت در نوار ساحلی ندارند. همچنین تالاب‌های ساحلی ما در خزر با نقاط جمعیتی و تراکم بالای فعالیت انسانی محاصره شده در حالی که تالاب‌های ساحلی در دیگر کشور‌های حاشیه خزر با این تراکم فعالیت انسانی مواجه نیستند.

نیاز به اصلاح قوانین مرتبط با ساحل

علیزاده به این پرسش که با توجه به روند تغییرات تراز آب آیا باید در برنامه‌ریزی‌ها حتما این موضوع لحاظ شود، این‌گونه توضیح داد: حتماً باید تراز آب را لحاظ کرد. مهمتر از آن قوانین قدیمی است. ساحل در قوانین ایران درست تعریف نشده است و ساحل را ۶۰ متر از خط آب در نظر گرفته‌اند و دامنه نوسان خط آب به درستی تغریف نشده.

وی افزود: این عددی که اعلام شده است، بسیار کم است. قوانین مربوط به بخش مشاع ساحلی خیلی قدیمی است و پاسخگو نیست. کسی که ساختمان می‌سازد  معمولاً در فاصله ۶۰ متر دریا نمی‌سازد، اما کاری کرده است که مسیر ورود به ساحل را بسته است.

این استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی توضیح داد: باید ساخت و ساز جوری انجام شود که به ساحل دسترسی باشد؛ بنابراین قوانین موجود خیلی در شرایط امروز پاسخگو نیست.

وی تأکید کرد: در بارگذاری باید تراز آب را لحاظ کرد و به‌خصوص اگر نوسان بیشتر از سه متر باشد، ممکن است با زیرساخت‌های فعلی نشود واقعاً ترابری دریایی با کیفیت داشت و مستلزم فکر جدید است.