مدیریت گردشگری و پیامدهای آن در سواحل شمالی ایران

نویسنده: فرحناز بنی‌عامریان

دکتری برنامه ریزی محیط زیست گروه برنامه ریزی مدیریت و آموزش محیط زیست،دانشکده محیط زیست، دانشگاه تهران

گردشگری دریایی

حدود 40 درصد از جمعیت جهان در مناطق ساحلی زندگی می کنند.  گردشگری رودخانه‌ای یکی از محبوب ترین انواع گردشگری است که میلیون‌ها گردشگر را در سراسر جهان به سواحل دریاچه‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها می‌کشاند. این جمعیت علاوه بر مشاغل دیگر خود مانند ماهیگیری، کشاورزی و غیره  همگی به گردشگری ساحلی وابسته هستند. 

 کشتی تایتانیک و کشتی بزرگ کویین نیز  که سالن کنفرانس آن 1080 نفر گنجایش دارد و به  وسیله ملکه الیزابت، پادشاه انگلستان افتتاح شد نمونه‌هایی از توریسم دریایی هستند. در کشورهای اسکاندیناوی مانند سوئد، نروژ و فنلاند این کشتی ها مسافران را بر روی دریای بالتیک بین جزیره‌های مختلف حمل می‌کنند. توریسم سه اس که در طبیعت منحصر به فرد است، اشاره به نوعی توریسم ساحلی دارد که ازعوامل  سه گانه خورشید، دریا و ماسه در طبیعت تشکیل شده است  و در انگلیسی با حرف اس شروع می شود.

این نوع از گردشگری در برخی ازکشورها مانند اسپانیا 20 تا 25 در‌صد از توریست‌ها را تشکیل می‌دهد.

آسیب های  وارده بر محیط اكولوژیك سواحل دریا

گردشگری دریایی عاری از اثرات زیست محیطی نیست. محیط زیست ساحلی و دریایی در سواحل دریای خزر در برابر استفاده شدید و نامناسب،  یکی از عوامل بسیار آسیب پذیراست. از بین رفتن حیات دریایی توسط گردشگران یا توسط اهالی، از بین رفتن صخره‌ها و تپه های مرجانی و... این مناطق را تهی می‌نماید. شکسته شدن مرجان‌ها توسط قایق‌ها، کشتی‌ها و نیز از بین رفتن مرجان‌ها توسط رسوبات و آلوده کننده‌هایی که از یک توسعه نا‌مطمئن ناشی شده‌اند از مشکلات مهم  و آثار منفی در صنعت گردشگری  است. از این رو ردِپای اکولوژیکی باید مدیریت شود زیرا بهبود کیفیت در گردشگری، یکپارچگی خطوط ساحلی و در عین حال استفاده از فرصت‌های به اصطلاح «اقتصاد سبز»  در گردشگری ساحلی امری بسیار مهم و ضروری  است.

به همین دلیل چندین کنوانسیون بین‌المللی وجود دارد که صنعت گردشگری ساحلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا آن را به یک سرمایه گذاری پایدارتر تبدیل کند. برخی از مهمترین آنها عبارتند از( کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق دریاها ،  1982) و( دستور کار 21، کنوانسیون تنوع زیستی، کنوانسیون در مورد حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهانی (کنوانسیون میراث جهانی)، و کنوانسیون بین‌المللی که برای جلوگیری از آلودگی کشتی‌ها که به صنعت کشتی‌های کروز علاقه خاصی دارد. با این حال، این قراردادها فقط به اندازه توانایی امضاکنندگان برای تصویب و اجرای آنها تأثیرگذار هستند، زیرا اغلب بین تئوری و عمل شکاف وجود دارد.

اکوتوریسم یا بوم گردی

اکوتوریسم یا بوم گردی، مسافرتی است با  مسئولیت پذیری افراد به مناطق طبیعی که محیط زیست را محافظت می‌کند و بهزیستی مردم محلی را بهبود می‌بخشد. ایران به دلیل تنوع زیستگاهی، دوسوم از پرندگان خاورمیانه را در خود جای داده است.  این در حالی است که سهم ما  از پرنده نگری دنیا در مقایسه با سایر کشورها بسیار محدود است. علی‌رغم اینکه بخش بزرگی از کشور ایران دارای آب وهوای خشک و نیمه خشک است، باز هم گونه‌های پرندگان ایران بسیار غنی و متنوع است.  بوم گردی مبتنی بر جامعه نه تنها به ساکنان محلی اجازه می‌دهد سهمی در حفظ مناطق طبیعی داشته باشند بلكه به عنوان رسیدن به اصل  توسعه پایدار در جهت حفظ فرهنگ و معیشت سنتی و نیز ایجاد درآمد برای اعضای جامعه  بسیار مؤثر است. به گفته محققین صنعت گردشکری  بوم گردی می‌تواند  سبب توانمند سازی مردم محلی شود. در ایران، تالابها به عنوان منابع اصلی بوم گردی و پرنده نگری درنظر گرفته می‌شوند. در پژوهش‌های متعددی، تنوع زیستی پرندگان در مكانهای مختلفی در ایران معرفی شده است مانند تالاب های پلدختر، پارک ملی کاله، منطقه شكارممنوع تالاب میقان اراک.

 ظرفیت برد

ظرفیت برد به حداکثر میزان جمعیت یک گونه بیولوژیکی در محیط‌زیست، اطلاق می‌گردد، که با توجه به میزان مواد غذایی، زیستگاه، آب آشامیدنی و سایر نیازهای موجود در محیط، بتواند به‌طور نامحدود ادامه یابد. جنگل پارک ملی گلستان و دریاچه سد شهدای رامشیر.

راهبردهای جاری برای توسعه گردشگری در ایران ناکارآمد بوده و رویكرد راهبردی برای توسعه گردشگری کاملاً ضروری و ارزشمند است. در تعیین ظرفیت برد گردشگری ساحلی جزیره کیش نشان داده شد که فشار و تراکم بسیاری در بخشهایی از کرانه جزیره و بیش از ظرفیت تحمل محیط و گردشگران وارد شده است. محاسبه ظرفیت برد روانشناختی دریاچه سد زاینده رود مشخص کرد حضور مردم، لذت گردشگری بیش از نیمی از گردشگران را افزایش می‌دهد و اگر هزینه‌ها صرف حفاظت منطقه شود، بیش از نیمی از مردم تمایل به پرداخت هزینه دارند.

در سال 1400 شمسی  پژوهشی دیگر در چهار تفرجگاه پارک ملی گلستان انجام شد که  هدف آن برآورد ظرفیت برد گردشگری در چهار تفرجگاه پارک ملی گلستان در شمال ایران، شالودهای طراحی و فراهم نمودن  تفرج گاه‌ها و سپس طرح مدیریت گردشگری پایدار و امکان دستیابی به هدفهای افزایش حفاظتی، تفرجی و آموزشی پارک بود. این پارک یکی از  شناخته شده ترین پارکهای ملی ایران با گستره 91895 هکتار است که بخش بزرگی از آن در استان گلستان و بخشی در استانهای خراسان شمالی و سمنان قرار دارد و در سال 1977 میلا ی به عنوان (ذخیره گاه زیستکره) نیز انتخاب شد. گونه‌های بسیاری از گیاهان فون‌ فلور ایران در آن یافت می‌شوند، بسیاری هم هنوز شناسایی نشده‌اند و شماری نیز گونه بوم زاد و اندمیک هستند.

برآورد ظرفیت برد گردشگری در تفرجگاه‌های پارک ملی گلستان با روش تاییدشده اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت بود تا با این شیوه بتوان شمار بازدیدکنندگان مجاز هر تفرجگاه را ارزیابی کرد تا با طراحی، برنامه ریزی و مدیریت دقیق و بهینه بتوان به هدفهای حفاظتی، تفرجی و آموزشی پارک ملی گلستان دست یافت.در پژوهشی که درباره ظرفیت برد کویر مرنجاب انجام شد مشخص شد توان پذیرش گردشگر بیشتر از بازدیدهای کنونی بود. ارزیابی ظرفیت برد گردشگری منطقه حفاظت شده قیصری نشان داد که با توجه به توان مدیریت و زیرساخت، سالانه می توان درصد بسیار کمی از ظرفیت برد واقعی را در پهنه های گردشگر ی اجرایی کرد.

ارزیابی ظرفیت برد سبلان برای شناسایی پهنه های تفرجگاهی و اولویت توسعه گردشگر‌ی مشخص کرد که بی‌توجهی به آستانه تحمل محیط زیستی منابع، پایدار‌ی آنها در کوتاه مدت را با خطر جدی روبه‌رو می‌کند. در تعیین ظرفیت برد گردشگری ساحلی جزیره کیش نشان داده شد که فشار و تراکم بسیاری در بخشهایی از کرانه جزیره و بیش از ظرفیت تحمل محیط و گردشگران وارد شده است . تعیین ظرفیت برد گردشگری و تفرجی پهنه‌های طبیعی مشهد نیز نشان داد منطقه توان شمار کاربران بسیاری برای تفرج و ورزش دارد ولی اولویتهای محیط زیستی و ایمنی باید لحاظ شوند. محاسبه ظرفیت برد روانشناختی دریاچه سد زاینده رود مشخص می‌کند که حضور مردم، لذت گردشگری بیش از نیمی از گردشگران را افزایش می‌دهد و اگر هزینه‌ها صرف حفاظت منطقه شود، بیش از نیمی از مردم تمایل به پرداخت هزینه دارند.

در یک پژوهش دیگر، ظرفیت برد گردشگر‌ی منطقه ژئوتوریسمی آبشار بیشه ارزیابی و مشخص شد که لحاظ محدودیتهای بوم شناختی، ظرفیت برد فیزیکی در نواحی مناسب توسعه گردشگری را کاهش می دهد. بهزادنیا و دربیکی در پژوهش دیگر‌ی ظرفیت برد روزانه فیزیکی، واقعی و موثر طبیعت گردی در پهنه گردشگری متمرکز و گسترده جزیره آشوراده در ذخیره‌گاه زیستکره میانکاله را مشخص کرده و نشان دادند که ظرفیت برد مؤثر، قابل استناد و اجرا بود. مطا‌لعه دیگر‌ی در جنگلهای ارسباران نشان داد که توسعه در مناطق گردشگری جنگلی بدون لحاظ ظرفیت برد مناسب نیست و درنظرگرفتن جنبه محیط زیستی در آن مهم است. در میان ظرفیت های گردشگری کشور، جاذبه حیات وحش از جاذبه های طبیعی است که متأسفانه موردغفلت واقع شده است. به نظر می‌رسد جاذبه‌های طبیعی حیات وحش به ویژه پرندگان، فرصتی مناسب جهت ایجاد یک مكان مفرح و لذتبخش برای گردشگران است؛ خصوصاً اینکه با جایگزین کردن فرهنگ شكار پرندگان در طبیعت با بازدید از پرندگان می‌توان به حفظ و حراست از این سرمایه ملی و جهانی کمک نمود.

.