فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی ایران و روسیه در توسعه همکاری‌های اقتصادی

[ حامد مؤذنی][ کارشناس ارشد مسائل روسیه و منطقه]

مانا: با انتخاب مجدد ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس جمهور روسیــه از سال ۲۰۱۲ میلادی، شاهد افزایش روزافزون تنش‌ها میان آن کشور با آمریکا و اتحادیه اروپا بوده‌ایم که این تنش‌ها به دنبال الحاق کریمه و حضور روسیه در سوریه افزایش یافت و اکنون با توجه به جنگ اخیـر میان روسیه و اوکراین به بالاترین سطح خود پس از جنگ سرد رسیده است. در این راستا مسکو به منظور جبران صدمات و آسیب‌های اقتصادی که به واسطه تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا دچار شده است، اولویت‌هایی از قبیل؛ توسعه اقتصاد داخلی، توجه به سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و گسترش روابط با کشور‌های شرقی از قبیل چین و هند و برخی قدرت‌های منطقه از قبیل جمهوری اسلامی ایران در دستور کار کرملین قرار گرفته است که در آخرین نسخه از سند استراتژی امنیت ملی روسیه، صریحاً اشاره شده است. همچنین طبق این سند، مسکو بر این باور است که تعاملات دوجانبه و چندجانبه، با کشـــور‌های دوست و همسو، از یک طرف موجبات ثبات و امنیت منطقه را فراهم می‌کند و از سوی دیگر از نفوذ عوامل و ایادی غرب در حیطه نظامی‌گری، فرهنگی، ترویج تروریسم و افراط‌گرایی در منطقه ممانعت به عمل می‌آورد.

موارد فوق تداعی‌کننده فرصت‌های جدید برای جمهوری اسلامی ایران در عرصه توسعه مناسبات اقتصادی- سیاسی با روسیه و به منظور افزایش صادرات تولیدات داخل به حوزه اتحادیه اقتصادی اوراسیا و واردات کالا‌های مورد نیاز کشور در راستای مقابله با تحریم‌های غرب است؛ لذا با توجه به شرایط موجود و به منظور یافتن راه‌حل‌های اجرایی در تسریع توسعه روابط اقتصادی میان تهران و مسکو، گزارش زیر کوشیده است، در دو محور اصلی: «آسیب‌شناسی رویکرد‌های نامطلوب کشور در برابر فدراسیون روسیه» و «ارائه راهکار‌ها و سیاست‌های اجرایی مشخص در راستای واکاوی ابعاد مختلف روابط دو و چندجانبه»، حلقه‌های مفقوده در توسعه روابط دو کشور را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد.

آسیب‌شناسی رویکرد‌های نامطلوب کشور در برابر فدراسیون روسیه

حمل‌ونقل و زیرساخت‌های ارتباطی دو کشور: موقعیت استراتژیک،  ژئوپلتیک و ژئواکونومیک ایران مورد توجه کشور‌های بزرگ جهان بوده و هست. موقعیت مناسب ریلی و جــاده‌ای و دسترسی ایــــران به ســـواحل طـــولانی در خلیج‌فارس، دریای مکران «عمان» و سواحل دریای مازندران «خزر» در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی جهان بوده است. اگر بعضی مسیر‌های ناتمام ریلی و جاده‌ای ایران تکمیل شود ایران می‌تواند از عبور و ترانزیت کالا از خطوط ریلی و جاده‌ای خود درآمد سرشاری داشته باشد. این راه‌گذر ارتباط ترانزیتی کشور‌های شمال اروپا و روسیه را از طریق ایران و دریای خزر به کشور‌های حوزه اقیانوس هند، خلیج‌فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد. در این میان اتصال خلیج عمان و بندر چابهار در ساحل شرق دریای مکران یا دریای عرب به عنوان بندری استراتژیک به این راه‌گذر در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفاد خواهد کرد. در صورت فعال شدن تمام حلقه‌های این زنجیره، انتقال کانتینر از بندربمبئی به مسکو سریع‌تر و به صرفه‌تر خواهد بود (ترانزیت کانتینری مشابه از طریق دریای بالتیک افزایش ۲۰ درصدی هزینه حمل‌ونقل را در پی دارد). تنها خلا این مسیر در کشورمان خط راه آهن رشت- آستارا به طول ۱۶۴ کیلومتر است.

این گذرگاه ریلی که از چین تا هند و از هند تا پاکستان و سپس داخل ایران تا رشت ادامه دارد. لازم است قطعه رشت به آستارا هم ساخته شود چرا که این خط تا فنلاند در اروپا هم ادامه دارد و با تکمیل این قطعه می‌توانیم شاهد رشد یکباره اقتصادی با روسیه باشیم. در نتیجه بدون توسعه حمل‌ونقل ایران و روسیه، نمی‌توان از توسعه مبادلات اقتصادی این دو کشور سخن گفت. این توسعه هم باید در مرز زمینی و هم دریای خزر صورت پذیرد و یک ارتباط مؤثر بین شرکت‌های حمل‌و‌نقل دو کشور ایجاد شود؛ لذا در صورتی که روسیه بتواند پنجره ورود ایران به بازار اوراسیا و کشور‌های حوزه CIS شود، این خود می‌تواند در افزایش مبادلات تجاری دو کشور نقشی جدی ایفا کند.

در حال‌حاضر بیشترین مشکلات ایران مربوط به حمل‌ونقل زمینی و ریلی است و حمل‌ونقل ریلی کشور متناسب با نیاز‌های کشور توسعه نیافته است. از سوی دیگر وسایط حمل‌ونقل جاده‌ای از قبیل کامیون‌ها دچار فرسودگی شده‌اند و بنادر و اسکله‌ها نیز رشد شایانی نداشته‌اند. در حال‌حاضر دو خط آهن سرخس-تجن و خط آهن گرگان-اینچه برون توان ارسال کالا به مقصد روسیه از طریق ترکمنستان و قزاقستان را دارد. احداث راه‌آهن رشت-آستارا (ایران) -آستارا (جمهوری آذربایجان)، مهم‌ترین پروژه حمل‌ونقل ریلی میان ایران و روسیه است که می‌تواند مناسبات این دو کشور را به‌طور چشم‌گیری افزایش دهد و تکمیل‌کننده کریدور شمال به جنوب است.

عدم استفاده از فرصت‌های صادراتی: در برخی بازه‌های زمانی، فرصت‌هایی طلایی برای افزایش روابط اقتصادی میان ایران و روسیه نمود پیدا کرده است که متأسفانه تا کنون به نحو شایانی نتوانسته‌ایم از آن‌ها بهره‌برداری نماییم به عنوان مثال: به دنبال تحریم‌های روسیه توسط غرب در ماجرای الحاق کریمه و همچنین سرنگونی جنگنده روسیه توسط آنکارا، روابط روسیه با اتحادیه اروپا و ترکیه دچار تنش‌های شدید گردید و آن‌ها بازار‌های روسیه را از دست دادند. در آن برهه با توجه به ژئوپولتیک کشور و همچنین تنوع تولیدات داخلی مخصوصاً در حوزه کشاورزی، مسکو از ایران طلب کمک کرد که متأسفانه نتوانستیم در این زمینه فعالانه ظاهر شویم لذا سایر بازیگران خارجی گوی سبقت را از ما ربودند.  

ضعف در صنعت بــــازاریابی: از چالش‌ها و تهدید‌های پیش‌ِروی گسترش مبادلات تجاری ایران و روسیه، ضعف هر دو طرف در کسب شناخت از ظرفیت‌ها، نیازمندی‌ها، ذائقه و استاندارد‌های طرف مقابل در حوزه کالا و خدمات است که در دسترس نبودن اطلاعات جامع کاربردی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان هر دو کشور، مانعی جدی برای افزایش مراودات اقتصادی است. ضعف نهاد‌های مسئول در شناسایی این ظرفیت‌ها نیز بر این بی‌اطلاعی افزوده است. همچنین استفاده از ظرفیت‌هایی، چون نمایشگاه‌های کالا و خدمات و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشور مقصد، می‌تواند همکاری‌های دو کشور را تسهیل کند و دسترسی به بازار دوجانبه را افزایش دهد.

حوزه گمرکی: یکی دیگر از مشکلات جدی بر سر راه افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه، از یک سو تعرفه‌ها و عوارض گمرکی بالای روسیه و از سوی دیگر نبود پروتکل مشترک بین گمرک ایران و روسیه است که کار را برای صادرکنندگان دو طرف و به ویژه ایران دشوار می‌کند.

مباحث فرهنگی:  ایجاد موج روس هراسی توسط برخی جریان‌ها و رسانه‌های داخلی و خارجی با هدف تخریب اعتماد عمومی مردم به منظور ایجاد نگرانی و نارضایتی از توسعه روابط میان تهران و مسکو و همچنین پافشاری و تأکید برخی جریان‌ها بر غیرقابل اعتماد بودن روس‌ها و ایجاد تبلیغات روانی از بدعهدی روس‌ها و زیان‌های وارد شده بر ایران در طول تاریخ از مواردی هستند که بر اقبال عمومی در توسعه روابط با روسیه تأثیرگذار هستند؛ لذا به منظور گسترش مناسبات دو یا چند ملت و شناخت متقابل از ظرفیت‌های دوجانبه، امری ضروری است. این معضل خود یکی از نتایج فقدان صنعت گردشگری است که برای مرتفع ساختن آن، اراده‌ای جدی از سوی دو کشور نیاز است.

ارائه راهکارهــا و سیاست‌های اجرایی مشخص در راستای واکاوی ابعاد مختلف روابط چندجانبه عقد قرارداد‌های همکاری بلند مدت: عقد قرارداد‌های بلندمدت در زمینه‌های مختلف و پیوستن ایران به اتحادیه‌ها و سازمان‌های منطقه‌ای با روسیه نقش مهمی در ارتقاء ظرفیت همکاری‌های تهران و مسکو ایفا می‌کند. دی ماه ۱۴۰۰ موافقت‌نامه جامع همکاری‌های بیست ساله بین ایران و روسیه مطرح شد و پیش‌نویس پیشنهادی کشور برای قرارداد همکاری ۲۰ ساله جدید بین دو کشور مورد مذاکره قرار گرفت. مسئله هسته‌ای، امکان خرید تسلیحات نظامی از سوی ایران؛ همکاری‌های منطقه‌ای؛ حمایت روسیه از ایران برای به دست آوردن جایگاه بیشتری در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و مسائل امنیتی منطقه از نکات حائز اهمیت در گسترش روابط دو جانبه تلقی می‌شود.

استفاده از ظرفیت اتحادیه اقتصادی اوراسیا: عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان کشوری که به موازات داشتن روابط خوب با روسیه، دارای موقعیت جغرافیایی راهبردی در منطقه نیز هست به معنای حلقه‌ای مهم در تحقق اهداف ژئوپولیتیکی دو طرف تعبیر می‌شود. در این چارچوب ایران ضمن بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند از منافع سیاسی عضویت در یک سازمان منطقه‌ای نیز بهره‌مند شود همچنین روسیه در رقابت‌های ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی در برابر آمریکا، رویکردی مبتنی بر نگاه به شرق را در دستور کار خود قرار داده است  لذا خواستار افزایش ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی خود و کشور‌های پسا شوروی و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه بازیگران پیرامونی و نهادسازی‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی در منطقه است. در این فرایند اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک بلوک ژئواکونومیکی در محیط پیرامونی روسیه است که در همسو‌سازی اقتصادی آن گروه از کُنشگرانی که با توجه به مقتضیات ژئوپلیتیکی‌شان از روابط خوبی با روسیه و اتحادیه برخوردارند نقش مهمی ایفا می‌کند. در نتیجه دغدغه‌های ژئوپلیتیکی مشترک در کنار وجود بستر ژئوپلیتیکی مناسب منجر به تعمیق مراودات اقتصادی، سیاسی، امنیتی میان ایران و اعضای اتحادیه خواهد شد که عواملی مهم در توسعه زیرساخت‌های اقتصادی کشور و کاهش وابستگی اقتصاد به نفت ارزیابی می‌شود. تنوع بازار و منابع موجود در کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به موازات تلاش اعضا برای تلفیق همکاری‌ها با سایر سازمان‌ها مانند «اتحادیه اروپا»، «سازمان آ سه آن»، «بریکس»، «مجمع کشور‌های صادر‌کننده گاز» و طرح‌های ترانزیتی «یک کمربند ـ یک راه» و «کریدور شمال ـ جنوب» به ایجاد فضای بازتر اقتصادی برای کشور خواهد انجامید. همچنین در شرایط فعلی که صادرات نفت ایران توسط آمریکا با موانعی رو به رو است، نیازسنجی بازار کشور‌های همسایه و توسعه بازار‌های غیرنفتی با حمایت از تولید داخل، در بستر عضویت در اتحادیه اوراسیا، می‌تواند به درآمدزایی اقتصادی کشور کمک شایانی کند. به علاوه، با توجه به اینکه اتحادیه اوراسیا پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به ۷۰ درصد افزایش داده است، انتظار می‌رود سهم دلار در مبادلات تجاری اتحادیه کاهش یابد.

تســریع در توسعه بنـــادر و افـــزایش ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل ترکیبی: گستــرش روابط دوستـــانه با همســـایگان، چندجانبه‌گرایی و تلاش برای افزایش همکاری با سازمان‌های منطقه از رویکرد‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که علی‌رغم ایجاد منافع سیاسی ـ اقتصادی برای کشور می‌تواند بخشی از آثار و تبعات تحریم‌های اعمال شده از سوی غرب را جبران کند. بنابراین با توجه به موقعیت استراتژیک جغرافیایی کشور (جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور تراسیکا و کریدور شمال ـ جنوب) همچنین توان هم‌تکمیلی اقتصاد ایران و کشور‌های حوزه آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه و نیز تلاش اتحادیه به منظور افزایش همکاری‌های متقابل در حوزه‌های زیرساختی و انرژی، نقش ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای دو طرف بسیار حائز اهمیت است. در این فضا، بسیاری از کشور‌ها از جمله، کشور‌های جنوب شرق آسیا خواهان ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند که موقعیت ژئوپلیتیکی حائل ایران، میان دریای خزر و آب‌های آزاد جنوب، بهترین و مقرون به صرفه‌ترین مسیر دسترسی آن‌ها با این اتحادیه است. همچنین این ظرفیت، موجب توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی کشور از طریق مناطق آزاد چابهار، اروند، منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، بندر‌های شمالی کشور از جمله خطوط دریایی (انزلی، نوشهر، امیرآباد) به آستاراخان در روسیه و اکتائو در جمهوری قزاقستان و تسریع در تجهیز و بهره‌برداری از این بنادر می‌شود و در صورت هوشمندی و مدیریت صحیح، ایران به قطب ترانزیت کالا در منطقه تبدیل خواهد شد.  

حوزه کشاورزی: روسیـــه به علت آب و هوای سرد قادر به تولید بسیاری از محصولات کشاورزی نبوده و یکی از کشور‌های مصرف‌کننده در این زمینه است. با توجه به تنوع آب و هوایی ایران، می‌توانیم در زمینه محصولات کشاورزی صادرات قابل‌توجهی به کشور‌های همسایه مخصوصاً فدراسیون روسیه داشته باشیم. از سوی دیگر روسیه در حوزه غلات و دانه‌های روغنی، که یکی از نیاز‌های جدی ایران هست نیز ظرفیت بالایی دارد. همچنین روسیه در حوزه تکنولوژی، ادوات کشاورزی و بذر محصولات کشاورزی نیز می‌تواند نیاز‌های ایران را مرتفع و همکاری‌های تجاری خود با ایران را توسعه دهد.

محصولات غذایی حلال:  اکنون از جمعیت ۱۴۵ میلون نفری روسیه، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند که جامعه آماری بسیار مناسبی (حدود ۲۵ میلیون نفر) برای عرضه محصولات حلال تشکیل است. از سوی دیگر ایران نیز به دلیل تولید محصولات حلال، می‌تواند به سوی گسترش تبادلات تجاری خود با روسیه حرکت کند. این فرصت برای ایران وجود دارد که در این زمینه همکاری تنگاتنگی با «باشگاه بین‌المللی تجارت اسلامی» روسیه داشته باشد که رسالت اصلی خود را واردات گوشت حلال برای مرتفع کردن نیاز‌های مسلمان این کشور می‌داند.

جمع بندی: با نگاهی به برخی ظرفیت‌های تولیدی که در داخل کشور وجود دارد از یک سو و نیازمندی اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به این محصولات از سوی دیگر، که با توجه به جنگ روسیه و اوکراین و به تبع تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه، دوچندان شده است، می‌توان با بررسی بهتر و دقیق‌تر و شناسایی فرصت‌ها و رفع موانع موجود، اقدامات مناسبی در راستای تأمین ارز مورد نیاز کشور و کمک به صنایع تولیدی داخلی به‌عمل آورد.