همه راه‌ها به چابهار ختم می‌شود

 

بندر چابهار قرار است آینده بنادر ایران باشد. بندری اقیانوسی که بهترین دسترسی را به بازار‌های در حال توسعه شرق و شمال شرق کشور دارد و به راحتی در دسترس هند-به عنوان یکی از قدرت‌های اقتصادی نوظهور جهانی- نیز هست.
البته در مورد موقعیت ژئواستراتژیک این بندر در گذشته بار‌ها صحبت شده، اهمیت آن نیز در مناسبات آینده اقتصاد منطقه و جهان آنقدری هست که هند و افغانستان در توافقنامه‌ای به نام چابهار در کنار ایران قرار گرفته اند و در تلاش هستند که در فرصت‌های این بندر از همان آغاز شریک باشند.
کشور‌های حوزه cis هم همواره به بندر چابهار نگاهی مشتاقانه داشته اند. کشور‌های محصور در خشکی در شمال شرق ایران، این بندر را راهی بی بدیل برای صادرات و واردات کالا‌های خود می‌دانند هر چند طی سال‌های طولانی تحریم‌های ظالمانه علیه ایران سعی در پنهان کردن این شوق داشته اند، اما کیست که نداند ایران کشوری نیست که بتوان آن را طولانی مدت ذیل محدودیت نگاه داشت؛ بنابراین این روز‌ها و با پایان دولت مستقر در آمریکا و زمزمه اجرای مجدد برجام صدای گام‌های آهسته و محتاط آن‌ها را برای ورود به باشگاه شرکای بندر چابهار می‌توان شنید.
به همین منظور و با توجه به تحولات اخیر سیاسی در جهان و همچنین احتمال کنترل همه گیری بیماری کرونا طی ماه‌های پیش رو و چشم انداز روشن اقتصاد جهانی در پی این تغییرات بر آن شدیم طی گزارشی آخرین وضعیت بندر چابهار را طی گزارشی مجمل بررسی کنیم.

چابهار محور توسعه مکران
نام سواحل مکران از زمانی به گوش‌ها آشنا شد که تقریباً یک دهه پیش، مقام معظم رهبری طی فرمانی تمام بخش‌های ذی‌صلاح در اداره کشور را نسبت به توجه ویژه به این منطقه مکلف کردند. از آن زمان یکی از بکرترین سواحل کشور در مدار توجه و برنامه ریزی خرد و کلان بخش دولتی و خصوصی کشور قرار گرفت. حتی به گفته امیر دریادار حبیب الله سیاری فرمانده پیشین نیروی دریایی و معاون هماهنگ کننده ارتش جمهوری اسلامی ایران، این نیرو پس از فرمان رهبری منتظر بخش‌های اجرایی نشد و ایجاد تاسیسات زیربنایی در جاسک را آغاز و زمینه را برای استقرار بخشی از پرسنل نیروی دریایی ارتش و خانواده‌های آنان را فراهم ساخت تا نخستین گام در جهت سوق جمعیت و پا گرفتن فعالیت‌های اقتصادی در مکران برداشته شود.
در عین حال دولت با محور قرار دادن بندر چابهار در منتهی‌علیه شرقی سواحل مکران، فار اول بندر شهید بهشتی چابهار را با ظرفیت تخلیه و بارگیری هشت و نیم میلیون تن کالا در سال ۹۷ و با حضور رؤسای سه کشور عضو توافقنامه چابهار یعنی ایران، هند و افغانستان به بهره‌برداری رساند.
به گفته مسئولان سازمان بنادر و دریانوردی طی ۲۲ ماه از زمان افتتاح فاز یک بندر چابهار تا اوائل آذرماه سال جاری ۷۲ فروند کشتی کانتینری، ۲۰ فروند جنرال کارگو، سه فروند کشتی حمل دام زنده، و یک فروند کشتی باری در این بندر پهلو گرفته و عملیات تخلیه و بارگیری بر روی آن‌ها انجام شده است.
گفتنی است اپراتوری این بندر به شرکتی هندی و شرکت ایرانی شریک آن واگذار شده و طرف هندی مکلف است تجهیزاتی به ارزش ۸۰ میلیون دلار در این بندر نصب و راه‌اندازی کند، امری که علی‌رغم اعلام آمریکایی‌ها که بندر چابهار را از تحریم مستثنی کرده بودند، تا کنون صورت نگرفته، اما محتمل است به زودی انجام شود.
چندی پیش محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی نیز در اهمیت توسعه مکران گفته بود: با اجرای طرح توسعه سواحل مکران و سرفصل‌هایی که برای آن معین شده است، پروژه‌ها آغاز شدند و هم‌اکنون در حال مذاکره هستیم تا بتوانیم در خصوص سرمایه‌گذاری در این منطقه با سرمایه‌گذاران به تفاهم و قرارداد برسیم.
وی با اشاره به توسعه صورت گرفته در بندر شهید بهشتی چابهار به همراه ظرفیت ایجاد شده در بندر شهید کلانتری در مجموع به حدود ۱۰ میلیون تن ظرفیت بندری دست یافته‌ایم که امروز به شکل کامل در اختیار ما قرار دارد و تجهیزات آن روز به روز در حال افزایش است.

کمبود‌ها در پسکرانه و اقدام برای رفع آن‌ها
یکی از عمده معضلاتی که بندر چابهار با آن دست و پنجه نرم می‌کند و سرعت توسعه آن را با کندی مواجه کرده است عدم توسعه یافتگی پسکرانه این بندر است. هر چند متن بندر هم اکنون در شرائطی استاندارد قرار دارد و توانایی انجام عملیات و تخلیه و بارگیری و انبار کالا در آن به شکل عادی و در ظرفیت بالا محیا است، اما جاده‌های غیرترانزیتی و بعضاً با استاندارد نازل، فرودگاه کوچک با ظرفیت محدود که خارج از محدوده بندر چابهار و در کنارک قرار دارد بعلاوه عدم دسترسی این بندر به ریل سبب شده استقبال صاحبان کالا و خطوط کشتیرانی از بندر چابهار با، اما و اگر‌هایی روبه‌رو شود و آن‌ها متمایل به پهلوگیری در بندر شهید رجایی باشند که علی‌رغم هزینه زمان بیشتر، امکانات بهتری برای انتقال کالا به مقاصد آن‌ها دارد.
"مسعود پل مه دبیر انجمن کشتیرانی و خدمات وابسته" در گفتگویی که با مانا داشت یکی از موانع تسریع در توسعه چابهار را فقدان امکانات مناسب اقامتی و ضعف زیرساخت‌های انفورماتیک در این بندر اعلام کرد.
وی ایجاد این زیرساخت‌ها را برای جذب صاحبان کالا به سوی بندر چابهار بسیار مهم دانست و آن را بستری برای توسعه گام به گام شهر بندری چابهار و رونق هر چه بیشتر بندر شهید بهشتی ارزیابی کرد.
به گفته پل‌مه بندر چابهار بسیار دیر در محدوده بندر چابهار قرار گرفت. وی این مسئله را یکی از عوامل کاهش سرعت بندر چابهار عنوان و تاکید کرد که معافیت‌های مالیاتی و معافیت از اجرای قوانین دست و پاگیر من جمله قانون کار سرمایه گذران و صاحبان کالا را برای مشارکت با بندر چابهار ترغیب می‌کند هر چند که تمام این زیرساخت‌های فنی و قانونی می‌بایست در آن واحد اجرا شوند.
وزیر راه و شهرسازی در همین زمینه طی سفری که در اواسط دی ماه سال جاری در معیت معاون اول رئیس جمهور به چابهار داشت، توضیح داد: ریل چابهار به زاهدان با عنایت ویژه مقام معظم رهبری به منطقه سیستان و بلوچستان از صندوق توسعه ملی تامین اعتبار شده و در حال پیشرفت است؛ امیدواریم به یاری حق تعالی با تلاش گسترده‌ای که در حال انجام است بتوانیم تا قبل از پایان سال ۱۴۰۰ کل این خط را بهره‌برداری کنیم.
وی همچنین درباره توسعه زیرساخت‌های سواحل مکران، افزود: بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها در منطقه مکران در حال توسعه است.
اسلامی با مورد توجه قرار دادن مشکلات زیرساختی در شهر چابهار تأکید کرد: حذف حاشیه نشینی در چابهار، ایجاد قابلیت زیست و کیفیت برای واحد‌های مسکونی مردم، راه دسترسی مردم به بندر چابهار در طرح جامع شهر چابهار که اخیراً تصویب شد، جزء مواردی است که طی دو سال با دقت مورد پیگیری قرار گرفت.
در همین راستا اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور که ریاست شورای توسعه سواحل مکران را نیز بر عهده دارد میزان سرمایه گذاری جذب شده در این بندر را حدود سه هزار میلیارد تومان اعلام کرد.
با این حال آنطور که وی گفته است سرمایه گذاری مورد نیاز پیش بینی شده برای توسعه سواحل مکران رقمی قابل توجه و در حدود ۸۴ هزار میلیارد تومان است که در قالب ۶۸ پروژه اجرایی خواهد شد.
معاون اول رئیس جمهور لازمه پیشرفت و توسعه را تکمیل زیرساخت‌ها دانست و با اشاره به گزارش وزیر راه و شهرسازی برای ایجاد راه و راه آهن در استان سیستان و بلوچستان، گفت: راه و راه آهن جزء نخستین زیرساخت‌های لازم برای توسعه است که از دبیرخانه ستاد توسعه سواحل مکران و وزارت راه و شهرسازی می‌خواهم با جدیت این موضوع را پیگیری کنند.
جهانگیری تصریح کرد: اگر چابهار به راه آهن سراسری متصل شود، نه تنها برای چابهار بلکه برای کل ایران و حتی منطقه مفید خواهد بود.

سرمایه گذاری خارجی و تعلل هندی‌ها
بندر چابهار بر خلاف دیگر بنادر ایرانی کوچک و بزرگ خلیج فارس که عمدتاً کارکرد داخلی دارند با رویکردی بین‌المللی سامان داده شده است. به عبارتی این بندر قرار است حلقه نخست ترانزیت کالا از هند و دیگر مبادی وارداتی کالا به افغانستان و کشور‌های حوزه cis و حتی روسیه باشد در عین و بالعکس آخرین و حیاتی‌ترین بخش از ترانزیت کالای صادراتی این کشور‌ها به سوی بازار‌های جهانی است؛ بنابراین بازار اصلی این بندر را کالای ترانزیتی و تا حدی ترانشیپی تعریف شده است.
هر چند دولت در تلاش است که برای جذب بار بیشتر به بندر چابهار آن را به عنوان بندر اصلی واردات کالا‌های اساسی مورد نیاز شرق کشور قرار دهد، اما در نهایت محور فعالیت‌های این بندر توسعه ترانزیت در کشور است؛ بنابراین جذب سرمایه گذاری خارجی یکی از اولویت‌های آن است.
به همین رو هند و چین از سال‌ها قبل تمایل زیادی برای در اختیار گرفتن اپراتوری این بندر و توسعه آن از خود نشان دادند. این دو رقیب بزرگ اقتصادی دستیابی به بازار مصرف حدود ۴۰۰ میلیون نفری منطقه را یکی از راهبردی‌های توسعه تجارت خود تعریف کرده اند. هر چند چین بعد‌ها با پاکستان وارد مشارکت شد و بندر گوادر این کشور در همسایگی چابهار را به عنوان محور فعالیت‌های تجاری خود در منطقه قرار داد، اما با توجه به رقابت هند با هر دوی این کشور‌ها و موقعیت برتر بندر چابهار، هندی‌ها از همان آغاز مترصد بهره‌مندی از فرصت طلایی این بندر بودند.
با این حال همزمانی توسعه بندر چابهار با اعمال تحریم‌های به اصطلاح هسته‌ای از سوی کشور‌های متخاصم سبب شد تا این کشور که روابط گرمی با اروپا و آمریکا دارد علی‌رغم اشتیاق پیدا و پنهان خود برای حضور در بندر چابهار، در آغاز فرآیند سرمایه گذاری تعلل کند.
این تعلل البته با اجرای برجام تا حد زیادی رفع و همه چیز برای آغاز شراکتی راهبردی فراهم شد، اما با خروج دولت آمریکا از برجام بار دیگر هندی‌ها سرعت اجرای توافقنامه را کاهش دادند. هر چند که بندر چابهار به محلی برای ترانزیت ۷۵ هزار تُن گندم اهدایی این کشور به افغانستان تبدیل شد و عملاً مبادلات تجاری این دو کشور از طریق بندر چابهار آغاز گردید، اما تجهیزاتی که اپراتور هندی با سرمایه گذاری ۸۰ میلیون دلاری متعهد به نصب آن‌ها در چابهار بود تا کنون نیز در این بندر نصب نشده اند. هر چند که محمد راستاد مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی به تازگی خبر از ورود این تجهیزات تا اواخر سال جاری به بندر چابهار داده است.
راستاد همچنین بار‌ها تاکید کرده که سرمایه گذاری هند به معنای انحصار این کشور در چابهار نیست و ایران به دنبال ایجاد مشارکت منطقه‌ای و بین‌المللی در بندر چابهار است و نه محلی برای رقابت اقتصادی.
به عبارت بهتر توافقنامه چابهار امکان مشارکت کشور‌های بیشتری را نیز دارد. چه آنکه به گفته مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی بندر چابهار قابلیت تبادل کالا بین کشور‌های منطقه با شرق آفریقا را نیز دارد و گسترۀ تحت پوشش آن محدود به هیچ کشوری نیست.
به تازگی نیز طی نشستی که به علت شیوع ویروس کرونا به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد و در قالب آنچه وزارت راه و شهرسازی ایران آن را "دیپلماسی حمل و نقلی" می‌نامد، شهرام آدم نژاد معاون حمل و نقل معاون حمل و نقل وزیر راه و شهرسازی و دوران دهقانوف همتای ازبکستانی وی در رابطه با سرمایه گذاری این کشور محدود در خشکی در بندر چابهار به تفاهماتی دست یافتند که طی آن طرف ازبک از علاقه خود برای الحاق به توافقنامه چابهار خبر داد. این مهم مورد استقبال افغانستان نیز قرار گرفت چرا‌که کالای وارداتی-صادراتی ازبکستان باید از مسیر این کشور ترانزیت شود.

عملکرد بندر چابهار و آخرین وضعیت آن
بهروز آقایی مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان در آذرماه سال جاری از دستیابی بندر چابهار به رکورد تخلیه و بارگیری ۱۵ هزار تن انواع کالا در روز خبر داد.
وی علت این افزایش را در مسیر رونق قرار گرفتن این بندر به واسطه تخفیف‌های حداکثری تعرفه وارده بر کالا و کشتی از سوی سازمان بنادر و دریانوردی به صاحبان کالا، اپراتور و خطوط کشتیرانی دانست.
آقایی پیش از این و در شهریور ماه سال ۹۹ از رشد ۳۳۰ درصدی واردات کالا‌های اساسی طریق بندر چابهار ۳۳۰ خبر داده بود که بیشترین آمار واردات این نوع کالا‌ها با ۴۷۹ هزار تُن به گندم اختصاص دارد.
به گفته وی همچنین امسال جو و شکر به عنوان دیگر کالا‌های اساسی از طریق این بندر وارد و به مقاصد مختلف در کشور منتقل شده و ترانزیت کالا نیز از بندر چابهار نسبت به سال ۹۸، ۱۵۷ برابر رشد کرده و محصولات کشاورزی، دامی، گندم، شکر، مواد غذایی از این طریق جابه جا شده است.
راستاد نیز پیش از این و در آبان‌ماه از رشد ۳۷ درصدی تخلیه و بارگیری کالا‌های غیرنفتی در بندر چابهار خبر داده و گفته بود هم اکنون سه کشتیرانی لاینر به این بندر تردد دارند.
وی تاکید کرده بود که بزرگترین دغدغه دولت ایجاد توزان بین کرانه و پسکرانه بندر چابهار است.
مدیر عامل سازمان بنادر و دریانوردی با بیان اینکه این سازمان در فاز یک بندر شهید بهشتی چابهار، ۸ میلیون تن ظرفیت ایجاد کرده است، تکمیل زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای را عاملی برای افزایش ظرفیت این بندر در فاز دوم تا ۳۰ میلیون تن دانست.
نکته اینکه در همان آبانماه بخش خصوصی ساخت پروژه‌هایی به ارزش ۹۱۴ میلیارد تومان را در بندر چابهار کلید زد.
همچنین قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء ساخت سیلوی ۱۰۰ هزار تنی غلات را در این بندر آغاز کرد.
پروژه راه آهن چابهار-زاهدان نیز که محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی آن را مهم‌ترین و البته طولانی‌ترین پروژه ریلی کشور عنوان می‌کند با طول ۶۲۷ کیلومتر مسیر اصلی و ۱۰۰ کیلومتر مسیر خطوط فرعی و ایستگاهی در حال اجراست.
اسلامی دیگر پروژه راهبردی مربوط به به بندر چابهار را پروژه احداث شهر فرودگاهی چابهار اعلام و در رابطه با برخی مشکلات در اجرای آن با تاکید براینکه این پروژه مصوبه‌های لازم را اخذ کرده و مشکلات پیش روی آن در حال بررسی و رسیدگی است گفته که به زودی پس از بررسی دقیق ابهامات آن در زمینه ادامه روند آن تصمیم‌گیری خواهد شد.

همکاری ناوگان ملی در توسعه بندر چابهار
در این میان کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به عنوان ناوگان ملی تجاری کشور از همان آغاز روند تردد کشتی‌های خود را به بندر چابهار آغاز کرد. آن هم در زماینکه این بندر هنوز توجیه اقتصادی کافی نداشت. اما مشارکت در پروژه‌ای ملی که در نهایت می‌تواند چهره بخش شرقی کشور را متحول کرده و بهبود ببخشد از جمله وظایف ناوگان ملی نیز است.
به همین منظور طی سفری که نائب رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به همراه جمعی از مدیران ارشد این گروه در آذرماه سال جاری به بندر چابهار داشتند وی طی جلساتی که با مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان و رئیس منطقه آزاد چابهار داشت ضمن مذاکره در خصوص تسهیل فرایند حمل کانتینری، ارائه قیمت‌های حمل دریایی رقابتی در مقایسه با سایر خطوط کشتیرانی و نیز افزایش مسیر‌های حمل کانتینری به مقاصد بنادر منطقه در جهت توسعه همکاری‌های فی ما بین قول مساعد داد.
افزایش free time و موضوع هزینه‌های حمل کانتینر‌ها در مقصد برای کانتینر‌های صادراتی و ترانزیتی و همچنین تامین کانتینر خالی و در نهایت کاهش بوروکراسی اداری و انعطاف در صدور بارنامه و ترخیصیه‌ها با توجه به نیاز مشتریان در شرایط کنونی از جمله مواردی بود که طی مذاکرات صورت گرفته بین مدیریت ارشد کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و مدیران مربوطه در استان سیستان و بلوچستان و بندر چابهار به آن‌ها توجه ویژه شد تا پس از آن تردد شناور‌های ناوگان ملی به بندر چابهار نسبت به گذشته هر چه بیشتر شود.

چابهار؛ دروازه ملل
پر بیراه نیست اگر لقب دروازه ملل را برازنده بندر چابهار بدانیم. این بندر پتانسیل بدل شدن به یکی از راهبردی‌ترین بنادر منطقه و جهان را دارد. افغانستان و دیگر کشور‌های محصور در خشکی در شمال شرق ایران از طریق این بندر توانایی دستیابی به بازار‌های بزرگ و تازه‌ای را می‌یابند. همچنین نیاز‌های وارداتی آن‌ها بسیار مقرون به صرفه‌تر و سریع‌تر تامین می‌شود. این به معنای افزایش رونق و تحرک اقتصادی این کشور و کمک به افزایش نرخ رشد اقتصادی آنان است.
هند نیز در مسیر توسعه روزافزون خود راهی کم هزینه و امن برای گسترش همکاری‌های اقتصادی با کشور‌های منطقه در اختیار خواهد داشت.
در این میان ایران ضمن برخورداری از درآمد ارزی بسیار قابل توجه ترانزیت کالا، ایجاد اشتغال پایدار و توسعه شرق کشور، در موقعیت تحکیم روابط تاریخی خود با کشور‌های همسایه و افزایش سطح همکاری‌ها با کشور‌های دور به ویژه در شرق آفریقا قرار می‌گیرد. این به معنای تقویت امنیت ملی در کنار رونق اقتصادی است.
البته برخی معتقدند که چین و پاکستان با تجهیز بندر گوادر در حال رقابت با بندر چابهار هستند و می‌توانند موقعیت این بندر را به خطر بیندازند. اما به نظر می‌رسد موقعیت بندر چابهار به گونه‌ای است که در مشارکتی سازنده با بندر گوادر ظرفیت ایجاد رونق مضاعف در بازار ترانزیت و ترانشیبپ حوزه اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج فارس را داراست.