کریدور سبز ایران ـ روسیه گام موثر در فضای اقتصاد منطقه است

دو دهه پس از تجربه تجاری ایران با کشورهای آسیای میانه و شکست تجار و بازرگانانی ایرانی از رقیب خود ـ ترکیه ـ این روزها چرخش سیاست های منطقه ای بار دیگر موضوع تعامل اقتصادی ایران با این کشورها را به دغدغه روز تبدیل کرده است. از سویی درگیری روسیه با کشورهای غرب و تحریم این کشور از طرف کشورهای صنعتی جهان و از سوی دیگر اختلافات شدید روسیه با ترکیه بر سر مسایل سوریه آرایش جدیدی در منطقه ایجاد کرده است. 

در حال حاضر ترکیه برای نفوذ در کشورهای آسیای میانه به لابیگری با کشورهای منطقه از جمله ایران توسل جسته و از سوی دیگر ایران برای دستیابی به بازار بی رقیب به بازسازی روابط خود با این کشورها به تمهیدات جدیدی دست زده است.                        

در کنار این تغییرات، سرمایه گذاری کشورهای حاشیه خلیج فارس در بخشی از کشورهای آسیای میانه این بیم و امید را ایجاد کرده که اگر ایران در این بزنگاه منطقه ای استراتژی روشنی اتخاذ نکند شاید بازار گسترده آسیای میانه را به کشورهای ترکیه و حاشیه خلیج فارس واگذار کند.

با تحولاتی که در منطقه در پی بحران اکراین و سوریه شکل گرفته است امیدهایی تازه ای برای بازیابی مراودات بازرگانی بین ایران و کشورهای CIS و روسیه بوجود آمده است.                              

با توجه به این تغییرات «مانا» در گفتگویی با "مهرداد باقری نژاد" معاون بازرگانی کشتیرانی دریای خزر تلاش کرده است تا با بازخوانی تاریخ تجارت ایران با کشورهای حوزه CIS آن را آسیب شناسی کند. ادامه این گفتگو را می خوانید:                                                                                                                                                                                                                                                     

ـ واقعیت این است که فروپاشی شوروی بازار بسیار خوبی را در منطقه ایجاد کرد. در همان زمان بیشتر کشورهای همجوار کشورهای تازه استقلال یافته، تلاش می کردند که سهمی از این بازار را به خود اختصاص دهند. در این میان ایران با توجه به مرزهای طولانی که با این کشورها داشت و دسترسی های متعدد آبی و خاکی در اولویت مراودات تجاری با این کشورها قرار گرفت. اما چرا علیرغم آن استقبال اولیه، این بازار بزرگ و بکر را نتوانستیم برای خود نگاه داریم؟ شاید نخستین دلیل فقدان تجربه کافی ـ چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی ـ در زمینه صادرات و تجارت بین المللی بود. ما پروتکل های صادراتی بین المللی را یا به خوبی نمی شناختیم یا لزومی به اجرای آنها نمی دیدیم. مثلا درج تاریخ مصرف بر اساس سال خورشیدی از سوی تولید کننده در حالی که مبنای تقویم بازار هدف تاریخ میلادی بود. یا اینکه ما اساسا در بسته بندی محصولات دقت لازم را نداشتیم آنچنان که مشتری را جذب خود کند و.... در همان زمان مشاهده شد که برخی تجار محصول کشاورزی یا پروتئینی را که می بایست در دمای خاصی و در یخچال نگهداری شود را همراه با کالاهای نامرتبط دیگر صادر می کردند که در نتیجه کالایی که بدست مشتری می رسید فاسد می شد. متاسفانه برخی تجار ما در آن زمان ایده درستی از بخش صادرات نداشتند آنها بدنبال سود کوتاه مدت بودند و ابدا نمی توانستند با نگاه بلند مدت به این بازار نگاه کنند. با توجه به استقبال از تولیدات ایرانی که به سبب نیاز فوری این کشورها صورت می گرفت این توهم در برخی پیش آمد که حضور ایران در بازار آسیای میانه یک بازار بی رقیب است در حالی که رقبا در کمین بودند تا به سرعت بازار را از دست ما دربیاورند.                                                                                                                                                                                                                                                                

ـ ترکیه مهمترین رقیب ما در این بازار بود و هنوز هم هست. آنها با توجه به تجربه طولانی همکاری با کشورهای اروپایی و سرمایه گذاری های مشترکی که داشتند توانستند با برنامه ریزی به سرعت بازار کشورهای آسیای میانه را قبضه کنند. 

* در آن سال ها (میانه دهه 1370) اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه در برخی از این کشورها، مشخصا جمهوری آذربایجان، یک کمپین رسانه ای بر علیه کالاهای تولید ایران شکل گرفته بود به گونه ای که در طول هفته آنها اخباری را درباره کیفیت نامطلوب کالای های ایرانی، بیماری زا بودن آنها یا اینکه آنها تاریخ منقضی شده هستند و... منتشر می کردند. این تبلیغات چقدر موثر بود و آیا می توان آن را بخشی از برنامه ریزی رقبا دانست؟

ـ می توان این را بخشی از عملیات ناتوی اقتصادی دانست. به هر حال نوع اعتقادات و سیاست هایی که نظام ما مبتنی بر آنها عمل می کند خوشایند خیلی ها نیست. این مخالفان هم در غرب و هم در شرق پیروان و شرکایی برای خود دارند. این است که همواره تبلیغات سیاه در اشکال مختلف آن بر علیه کشور ما وجود داشته است.

 * ما در عرصه تبلیغات برای حفظ و گسترش بازار چه کردیم؟

ـ وقتی فروپاشی شوروی قطعی شد و کشورهای تازه شکل گرفتند. ایران به واسطه ارتباط تاریخی و مرز طولانی که با این مناطق داشت اولین کشوری بود که توانست به بازارهای آنها وارد شود. یادآوری می کنم که در دو سوی مرز ایران با کشورهای همسایه شمالی بنا به مشترکات و ارتباطات تاریخی و فرهنگی در بسیاری از مواقع ساکنین دو سوی مرز خویشاندان همدیگر بودند. درواقع عمق ارتباط و روابط اجتماعی و فرهنگی در این سطح بود. یعنی فارغ از ارتباطات فرهنگی و تجاری یک ارتباط خانوادگی هم وجود داشت. همه اینها دست به دست هم داد تا ما در گام اول به راحتی وارد بازارهای این کشورها شویم. اما در گام های بعدی بود که متزلزل عمل کردیم. تولید کننده و تاجر ایرانی نتوانست کیفیت محصول خود را کنترل کند و در اجرای استانداردهای لازم جایگاه خود را تنزل نبخشد. بدین ترتیب که بخش بزرگی از بازار کشورهای تازه استقلال یافته را به رقبا واگذار کردیم.                                                                                                                                                                                  

ـ انتظار این بود که آنها با قدرت حمایت کنند. اتاق بازرگانی به عنوان رابط بین دولت و بخش خصوصی باید زمینه ایجاد این حمایت ها را فراهم می کرد. همان زمان مقامات استان های مرزی شمالی به شکل فعالیت تجار و صادرکنندگان انتقاد داشتند آنها هم از کیفیت کالای صادراتی گلایه مند بودند هم از دخل و تصرف برخی از تجار در کالاها شکایت می کردند. اما متاسفانه این انتقادات زمینه ساز تشکیل یک مدیریت واحد و هدایتگر برای توسعه صادرات نشد.

                                                                                                                             

ـ بنا به قرابت های فرهنگی و تاریخی که پیش از این اشاره شد یک اشتراک ذائقه قدرتمند تری وجود داشت. مطالعات تاریخی هم این مسئله را تایید می کند. در واقع فرهنگ های ما در هم تنیده است. به عبارت دیگر این ما بودیم که نتوانستیم از پتانسیل های خودمان و آنها به خوبی بهره ببریم. البته در این میان مشکلات دیگری هم وجود داشت.                                                                                                                                                                                                                

ـ چه در گذشته و چه امروز، مهمترین موانع بر سر راه توسعه صادرات به کشورهای حوزه CIS در حوزه قوانین بوده است. قوانین گمرکی و استانداردهای حوزه غذا و دارو تفاوت های زیادی دارند. استانداردهای ما عمدتا اروپایی است در حالی که استانداردهای آنها مبنایی روسی دارد. در زمینه قوانین گمرکی ما باید زمینه ایجاد تفاهم نامه های گمرکی تلاش کنیم. نه اینکه پیش از این تفاهماتی نبوده بلکه اجرایی نشده است. بنابراین ما باید تفاهم نامه هایی را منعقد کنیم که ضمانت اجرایی داشته باشد و هر دو طرف ضمن پایبندی در زمینه اجرای آنها بکوشند. به نظر نمی رسد نیازی به تغییر قوانین باشد، صِرف نزدیک کردن قوانین موجود به همدیگر و رفع تناقضات می تواند راهگشا باشد.                                                                                                                                                                       

ـ ما همواره امیدوار هستیم. تحولات منطقه طی دوره زمانی اخیر سبب شده تا مراودات تجاری بین روسیه و ترکیه تحت تاثیر مسائل سیاسی با چالش روبرو شود. حال روسیه، ترکیه را تحریم تجاری کرده در مقابل اروپا به سبب اختلافاتی که در زمینه اکراین با روسیه دارد دست به تحریم روسیه زده است. این در حالی است که کشورهای حوزه CIS همواره به نوعی با روسیه همراهی کرده اند. همزمان با اجرای برجام سایه تحریم ها از سر کشور ما دور شده است. مجموعه این تحولات سبب شده تا فضای تازه ای برای گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای همسایه شمالی ایجاد شود. این فرصتی تازه است که ما باید برای بهره بردن از آن کاملا آماده و هوشمندانه عمل کنیم. نخستین راهکار هم بازنگری روابط گمرکی ایران و روسیه است. اخیرا مذاکرات برای تسهیل روابط تجاری دو کشور انجام شده است که امیدواریم به نتیجه مطلوب برسد. هم اکنون «کریدور سبز» بین ایران و روسیه که قرار است فضایی برای صادرات محصولات کشاورزی به روسیه باشد در حال شکل گیری است که البته هنوز کاملا عملیاتی نشده و اجرای آن با موانعی روبرو است که امیدواریم آن هم بزودی مرتفع شود.                                                                                                                              

ـ دولت باید در زمینه ارائه مشوق های صادراتی به صادرکنندگان تلاش کند. بدینگونه که مشوق به دست تولید کننده واقعی برسد تا بنیان های صادراتی ما در همان حلقه نخست یعنی حلقه تولید تقویت شود. در عین حال بازرگانان ایرانی بسیار باهوش هستند و به خوبی به نقاط ضعف و قوت فعالیت خود وقوف دارند. اکثر آنها اذعان دارند که نباید آن مشکلات سابق دوباره دیده شود و نباید آن اشتباهات تکرار شود. اما مسائل به همین جا ختم نمی شود. حال رقبای تازه ای وارد عرصه شده اند. برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان، امارات سرمایه گذاری کلانی را در قزاقستان انجام داده اند. آنها به دنبال این هستند که هر طور که می توانند از نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران در کشورهای حوزه CIS کم کنند و جلو توسعه آن را بگیرند. در واقع اینجا یک نبرد اقتصادی ضمنی وجود دارد که ما برای پیروزی در آن نیازمند برنامه ریزی مناسب هستیم که به نظر می رسد در وهله اول در نظر گرفتن انواع مشوق های صادراتی راهگشا باشد. کاهش تعرفه ها و در نظر گرفتن یارانه برای تولیدکنندگان از جمله راهکارهای دیگری است که می توان به آنها فکر کرد. در هر حال باید از هر طریق ممکن تلاش کرد که صادرکننده و تولید کننده ایرانی در این بازار رقابت تنگاتنگ دوام بیاورد و فعالیت خود را گسترش دهد. البته همه ما می دانیم که در شرایط کنونی دولت در تنگنای اقتصادی است اما می توان با اتخاذ روش های مختلف در جهت حمایت از صادرات اقدام کرد.                                                                                                                                                                     

ـ ما باید به حدی از توانایی برسیم که بتوانیم بالاترین استانداردها را در این زمینه ارائه دهیم. در عین حال یادآور می شوم که کشور ما در منطقه ای بحران زده عملا بالاترین حد امنیت ممکن را داراست. این اولین و مهمترین فاکتور برای آغاز یک فعالیت اقتصادی است. یکی دیگر از مزیت های بزرگ کشور ما واقع شدن در یک نقطه استراتژیک است که از طریق آن کشورهای حوزه CIS و روسیه می توانند به خلیج فارس دسترسی داشته باشند. عکس این هم قابل تصور است. به عبارت دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس هم می توانند از طریق مسیر امن ایران به راحتی به بازارهای کشورهای همسایه در شمال ایران متصل شوند. این کریدوری است که باید به هرطریق ممکن فعال شود. توسعه زیر ساخت ها برای فعال سازی این کریدور شمال ـ جنوب باید در دستور کار ما و اولویت اول ما باشد. این به معنای کاهش هزینه های حمل و نقلی برای طرف های تجاری و در نتیجه کاهش قیمت تمام شده کالاست. همزمان در حوزه دریایی؛ کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین ناوگان ملی کشتی های تجاری در منطقه یکی از ابزارهای کلیدی کشور در حوزه حمل و نقل دریایی است که می تواند نقش تعیین کننده ای در فعال سازی کریدور شمال ـ جنوب و توسعه تجارت با کشورهای حوزه CIS ایفا کند. البته کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران نیز برای گسترش ناوگان و ارائه هرچه بیشتر توانمندی های خود نیازمند سرمایه گذاری های تازه است که امیدواریم دولت محترم به آن اهتمام بورزد. در نتیجه این سرمایه گذاری ها در بخش ریلی، جاده ای، دریایی و بنادر زنجیره تامین در کشور ما کامل خواهد شد. بنابراین می توان امیدوار شد که در آینده یک عامل جدید برای قطع کامل وابستگی به درآمد نفت در اقتصاد ما ظهور کند.