پیامد‌های لغو معافیت بندر چابهار از تحریم‌ها برای هند

مانا - طبق یک یادداشت مطبوعاتی توسط وزارت امور خارجه ایالات متحده، از ۲۹ سپتامبر، «هر کشوری که در عملیات، تأمین مالی یا خدمات‌رسانی به این بندر مشارکت داشته باشد، مشابه محدودیت‌های وزارت خزانه‌داری علیه سایر نهاد‌های ایرانی مواجه خواهد شد». این اقدام پیامد‌های جدی برای هند دارد و دسترسی دهلی نو به افغانستان و آسیای مرکزی را با چالش مواجه می‌کند.

بندر چابهار و ارتباط آن با هند

بندر چابهار در دهانه دریای عمان واقع شده و اغلب به عنوان دروازه طلایی معروف است، زیرا دسترسی به افغانستانِ محصور در خشکی و سایر کشور‌های آسیای مرکزی را از طریق دریا فراهم می‌کند. این بندر در دهه ۱۹۷۰ میلادی تأسیس شد، اما تهران در بحبوحه جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ به اهمیت آن پی برد.

در سال‌های اخیر نیز هند به این بندر علاقه‌مند شده است، زیرا دسترسی آسان و سریع هند به کشور‌های افغانستان و آسیای مرکزی را فراهم و از این طریق پاکستان را دور می‌زند. در جریان سفر نخست وزیر آتال بیهاری واجپایی به ایران در سال ۲۰۰۱، توافق‌نامه‌ای در مورد بندر چابهار امضا شد.

با این حال، این پروژه تحت تأثیر عوامل خارجی قرار گرفت، زیرا ایالات متحده در زمان ریاست جمهوری جورج دبلیو بوش، ایران را به همراه عراق و کره شمالی به عنوان دشمن اعلام کرد و این امر دهلی نو را به ترک روابط راهبردی با تهران سوق داد.

در سال‌های بعد، هند دوباره به این بندر ایرانی چشم دوخت و به دنبال تعمیق تعهد خود به چابهار بود. در ماه مه ۲۰۲۴، در دوران تصدی دولت جو بایدن، دهلی نو قرارداد اجاره بلندمدتی امضا کرد که به شرکت دولتی India Ports Global Ltd (IPGL) حق تجهیز و بهره‌برداری از این بندر را به مدت ۱۰ سال اعطا می‌کرد.

این توافق‌نامه در تهران و توسط سارباناندا سونوال، وزیر کشتیرانی هند و مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی سابق ایران امضا شد و هر دو طرف آن را نقطه عطفی در همکاری‌های دوجانبه توصیف کردند. این توافق‌نامه همچنین تمدید آن فراتر از مدت اولیه را شامل می‌شود.

طبق این قرارداد، IPGL متعهد شد حدود ۱۲۰ میلیون دلار در تجهیزات بندری سرمایه‌گذاری کند و یک خط اعتباری ۲۵۰ میلیون دلاری برای «پروژه‌های مشترک با هدف بهبود زیرساخت‌های مرتبط با چابهار» ارائه داد. طبق گزارش‌ها، هند تاکنون شش جرثقیل بندری متحرک و سایر تجهیزات به ارزش ۲۵ میلیون دلار در این بندر را تجهیز کرده است.

این بندر اکنون در جابه‌جایی محموله‌ها فعال بوده و در طول همه‌گیری کووید-۱۹، نیز تأمین واکسن را تسهیل کرده است. گزارش ایندین اکسپرس حاکی از آن است که تاکنون، در مجموع ۲.۵ میلیون تن گندم و ۲ هزار تن حبوبات از هند به افغانستان از طریق بندر چابهار منتقل شده است. در سال ۲۰۲۱، هند ۴۰ هزار لیتر آفت‌کش سازگار با محیط زیست را برای مبارزه با تهدید ملخ از طریق این بندر به ایران تحویل داد.

تصمیم اخیر ترامپ

در نوامبر ۲۰۱۸، دولت ایالات متحده طبق بخش ۱۲۴۴ قانون آزادی و مقابله با گسترش سلاح‌های هسته‌ای ایران مصوب ۲۰۱۲ (IFCA)، استثنای محدودی قائل شد تا برخی فعالیت‌ها در راستای بازسازی و توسعه افغانستان مجاز باشند. یکی از این فعالیت‌ها، بازسازی و توسعه افغانستان بود که امکان بهره‌برداری از بندر چابهار را در راستای این اهداف فراهم کرد.

با این حال، روز پنجشنبه (۱۸ سپتامبر)، دولت ترامپ اعلام کرد که این استثنا را ظرف ۱۰ روز لغو می‌کند. دولت ایالات متحده اعلام کرد که این تصمیم، در کنار تعدادی دیگر از اقدامات ایالات متحده برای اعمال «فشار حداکثری بر ایران» گرفته شده است.

همچنین، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، اوایل فوریه سال جاری اعلام کرده بود که قصد دارد معافیت‌های داده شده به هند را لغو کند. او با امضای فرمان اجرایی، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، را موظف کرد تا تمام این دستورات را لغو یا اصلاح کند، زیرا در تامین مالی ایران تاثیرگذار است.

سپس وزارت امور خارجه ایالات متحده در بیانیه‌ای اعلام کرد: «در راستای سیاست فشار حداکثری رئیس‌جمهور ترامپ برای منزوی کردن حکومت ایران، وزیر امور خارجه معافیت تحریم‌هایی که در سال ۲۰۱۸ تحت قانون آزادی و مقابله با گسترش سلاح‌های هسته‌ای ایران (IFCA) برای کمک به بازسازی و توسعه اقتصادی افغانستان صادر شده را از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵ لغو کرده است.»

در ادامه آمده است: «به محض اجرایی شدن لغو این مجوز، طرف‌هایی که بندر چابهار را اداره می‌کنند یا در سایر فعالیت‌های مذکور در IFCA مشارکت دارند، خود را در معرض تحریم‌های IFCA قرار می‌دهند.»

تأثیر بر هند

به باور واشنگتن شرایط منطقه از زمان اعطای این معافیت تغییر کرده است. در آن زمان، افغانستان یک دولت منتخب داشت که از سال ۲۰۲۱، طالبان دوباره کنترل این کشور را به دست گرفته‌اند. همچنین، مقامات آمریکایی معتقدند که این پروژه منابع لازم برای تداوم فعالیت‌های ایران را تأمین مالی می‌کند.

لغو معافیت تحریم‌های بندر چابهار توسط ترامپ، هند را در موقعیت سختی قرار می‌دهد. این اقدام، اپراتور‌های هندی این بندر را در معرض جریمه‌های آمریکا قرار می‌دهد. همچنین از نظر اقتصادی هزینه بالایی برای هند دارد، زیرا دهلی میلیون‌ها دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده است.

اما پیامد‌های آن برای هند فراتر از جنبه‌های اقتصادی آن است. این بندر به عنوان دروازه‌ای به منطقه محصور در خشکی افغانستان و آسیای مرکزی برای هند عمل می‌کند. علاوه بر این، چابهار بخشی از کریدور ترانزیتی شمال-جنوب (INSTC) است که به عنوان یک مسیر حمل و نقل چندوجهی، اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر، سن پترزبورگ روسیه و سپس شمال اروپا متصل می‌کند.

در نتیجه، با این تصمیم نه تنها تجارت هند با آسیای مرکزی تحت تأثیر قرار خواهد گرفت، بلکه می‌تواند پتانسیل تجاری هند با کشور‌های اروپایی را نیز مختل کند.

همچنین، بندر چابهار به هند کمک می‌کند تا با نفوذ چین از طریق بندر گوادر پاکستان مقابله کند. اگر هند در این منطقه نقش و حضور خود را از دست بدهد، پکن می‌تواند بدون هیچ مخالفتی کنترل را در دست گیرد و نفوذ خود را افزایش دهد.

این موضوع، روابط هند با ایالات متحده و همچنین با ایران را در بوته آزمایش قرار می‌دهد. دهلی در گذشته نیز به دلیل تعرفه‌های ۵۰ درصدی ترامپ بر کالا‌های هندی، شامل مالیات ۲۵ درصدی برای واردات نفت روسیه، روابط پرتنشی با واشنگتن داشته است. اکنون نیز این موضوع روابط اقتصادی هند با ایران را در معرض خطر قرار می‌دهد.