حذف ال‌ان‌جی از کشتیرانی جهانی و فرصت‌های راهبردی ایران

به گزارش مانا، سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) در قالب چارچوب صفر خالص (Net Zero Framework) مجموعه‌ای از مقررات الزامی برای کربن‌زدایی از حمل‌ونقل بین‌المللی تدوین کرده که قرار است در مهر ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) به رأی گذاشته شود و از ۲۰۲۷ به اجرا درآید. این چارچوب بر دو رکن اصلی استوار است؛ نخست استاندارد اجباری شدت انتشار گازهای گلخانه‌ای سوخت‌های دریایی بر پایه رویکرد «از مبدأ تا مصرف» (Well-to-Wake, WTW) که کل چرخه عمر سوخت، از مرحله استخراج و تولید تا ذخیره‌سازی، حمل‌ونقل و مصرف را در بر می‌گیرد و سازوکار قیمت‌گذاری کربن و ایجاد «صندوق صفر خالص» سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO Net-Zero Fund) که درآمد آن صرف پشتیبانی از کشتی‌های کم‌انتشار، توسعه فناوری‌های پاک و کمک به کشورهای درحال‌توسعه می‌شود.

ویژگی مهم این رویکرد آن است که با محاسبه انتشار در کل زنجیره، گاز طبیعی مایع‌شده فسیلی (ال‌ان‌جی) از فهرست سوخت‌های «صفر یا نزدیک به صفر» حذف می‌شود. علت این حذف، انتشار بالای گاز متان در مراحل تولید، مایع‌سازی، حمل‌ونقل و مصرف انرژی در فرآیند بازگازسازی (گازسازی مجدد) است. به همین دلیل هرچند ال‌ان‌جی در زمان سوختن دی‌اکسیدکربن کمتری نسبت به نفت کوره یا گازوئیل تولید می‌کند، اما مجموع انتشار گازهای گلخانه‌ای آن در کل چرخه از تولید تا مصرف همچنان از معیار تعیین‌شده از سوی IMO فراتر می‌رود.

در صورت تصویب، این چارچوب نه‌تنها به کاهش وابستگی حمل‌ونقل دریایی جهانی به ال‌ان‌جی فسیلی منجر می‌شود، بلکه مسیر سرمایه‌گذاری بین‌المللی را به‌سوی سوخت‌های کم‌کربن یا بدون کربن دیگر، مانند متانول سبز و آمونیاک پاک، سوق خواهد داد.

ال‌ان‌جی فسیلی و چارچوب خالص صفر

چارچوب جدید IMO بر پایه ارزیابی «از مبدأ تا مصرف» (WTW) طراحی شده و انتشار بالادستی و لغزش متان را نیز در بر می‌گیرد. در این چارچوب، سوخت‌های پرشدت کربنی با هزینه‌های اضافی روبه‌رو می‌شوند. مطالعات تخصصی مانند «شورای بین‌المللی حمل‌ونقل پاک» (ICCT) نشان می‌دهد لغزش متان در موتورهای متداول ال‌ان‌جی به‌طور میانگین بالاتر از برآوردهای قبلی است، به‌گونه‌ای که انتشار چرخه عمر ال‌ان‌جی می‌تواند حتی از سوخت‌های نفتی بیشتر شود. این یافته‌ها شانس قرار گرفتن ال‌ان‌جی فسیلی در گروه «صفر یا نزدیک به صفر» را عملاً از بین می‌برد.

گزارش‌های گذار سوختی ازجمله «چشم‌انداز دریایی دی‌ان‌ویتا سال ۲۰۵۰» (DNV Maritime Forecast to ۲۰۵۰)، نقش ال‌ان‌جی را تنها «گذار موقت» می‌دانند و مسیر اصلی آینده را برای متانول و آمونیاک ترسیم می‌کنند. هم‌زمان پوشش‌های رسانه‌ای مانند رویترز و Carbon Brief تأکید دارند که ترکیب استاندارد سوخت و قیمت‌گذاری انتشار در IMO مزیت اقتصادی ال‌ان‌جی فسیلی را تضعیف کرده و کشتیرانی جهانی را به سمت سوخت‌های پاک سوق می‌دهد.

اهمیت ال‌ان‌جی برای آمریکا و اثرات مقررات جدید IMO

ایالات متحده در دهه اخیر به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع‌شده فسیلی (ال‌ان‌جی) تبدیل شده و اکنون حدود ۲۰ درصد صادرات جهانی را در اختیار دارد. این صنعت سالانه ده‌ها میلیارد دلار درآمد ایجاد کرده، صدها هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم فراهم آورده و نقش کلیدی در جایگزینی گاز روسیه در اروپا پس از بحران اوکراین ایفا کرده است. شرکت‌هایی مانند شورون و اکسون‌موبیل با سرمایه‌گذاری‌های چند ده میلیارد دلاری در پایانه‌های ال‌ان‌جی، ستون فقرات این زنجیره را شکل داده‌اند و در دوره دولت ترامپ از حمایت ویژه برخوردار بوده‌اند.

با این حال چارچوب توافق صفر خالص که ال‌ان‌جی را از فهرست سوخت‌های مجاز حذف می‌کند، تهدیدی مستقیم برای منافع ایالات متحده به‌شمار می‌رود. دولت ترامپ این مقررات را «مالیات جهانی بر کربن» خوانده و در بیانیه مشترک چهار وزارتخانه کلیدی، آن را «غیرقابل‌قبول» توصیف کرده و نسبت به اقدام‌های تلافی‌جویانه علیه حامیان طرح هشدار داده است. حتی در صورت پذیرش سناریوی دومرحله‌ای مالیات کربن، واشنگتن صرفاً قادر به تعویق روند حذف ال‌ان‌جی خواهد بود، در غیر این صورت پیش‌بینی می‌شود صادرات انرژی آمریکا در بخش حمل‌ونقل دریایی تا ۶۰ درصد کاهش یابد.

احتمال بالای تصویب چارچوب خالص صفر کربن

روند تصویب مقررات در سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) به این صورت است که در صورت عدم حصول اجماع، قانون «۵۰ درصد به‌علاوه یک» ملاک خواهد بود. در حالی که برای چارچوب‌های کلان و الزام‌آور نظیر چارچوب خالص صفر رأی دوسوم نیاز است. بر اساس نتیجه رأی‌گیری فروردین ۱۴۰۴ (آوریل ۲۰۲۵) که با حمایت ۶۳ کشور، مخالفت ۱۶ کشور و ۲۴ رأی ممتنع همراه بود، حدود ۴۰ درصد از ۱۷۶ عضو IMO در رأی‌گیری اولیه شرکت نکردند.

در IMO معمولاً حدود ۶۰ درصد کشورها مشارکت فعال دارند و ۴۰ درصد غایب یا منفعل می‌مانند. آمریکا تلاش خواهد کرد این بخش ۴۰ درصدی را با فشار یا تطمیع به مشارکت منفی بکشاند تا دستیابی به آستانه دوسوم برای تصویب چارچوب Net Zero دشوار یا دست‌کم به تأخیر بیفتد.

در مقابل، توافق بانک‌های معتبر جهان برای پشتیبانی مالی از اجرای الزامات IMO تحت عنوان «اصول پوزیدون» و تعهد صاحبان کالا در قالب «منشور حمل‌ونقل پاک» نشان می‌دهد که زیست‌بوم مالی و تجاری جهانی به‌طور جدی پشت Net Zero ایستاده است. این روند سبب شده شرکت‌های بزرگی مانند مرسک اهدافی فراتر از IMO تعیین و دستیابی به انتشار خالص صفر تا سال ۲۰۴۰ را هدف‌گذاری کنند. مرسک هم‌اکنون در حال ساخت کشتی‌هایی با قابلیت حمل متانول پاک و ایجاد زیرساخت‌های جهانی برای تأمین و توزیع متانول بر پایه هیدروژن سبز است.

تجربه تاریخی نشان می‌دهد کشورهای مردد غالباً به اکثریت می‌پیوندند و وزن مالی و حقوقی اتحادیه اروپا، چین، برزیل و بانک‌های بین‌المللی دست بالا را در واداشتن کشورها به همراهی با Net Zero دارند. به همین دلیل مسیر جهانی کربن‌زدایی در کشتیرانی برگشت‌ناپذیر بوده و احتمال تصویب چارچوب خالص صفر کربن در مهر ۱۴۰۴ بسیار بالا ارزیابی می‌شود.

فرصت‌های حذف ال‌ان‌جی برای ایران

ایران با وجود عضویت در اوپک، سرمایه‌گذاری محدودی در تولید گاز طبیعی مایع‌شده (ال‌ان‌جی) انجام داده و عمده ذخایر گاز خود را یا در مصرف داخلی به‌کار گرفته یا از طریق خطوط لوله به کشورهای همسایه صادر کرده است. در مقابل، بسیاری از کشورهای نفت‌محور با سرمایه‌گذاری‌های کلان و قفل‌شده در ال‌ان‌جی مواجه‌اند که روزآمد کردن آن مطابق الزامات جدید، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های سنگین است. این تفاوت، یک مزیت راهبردی برای ایران ایجاد می‌کند: برخلاف آمریکا و قطر، ایران فاقد دارایی‌های مسدودشده در ال‌ان‌جی فسیلی است و می‌تواند با تکیه بر زیرساخت‌های موجود، به‌طور مستقیم به سمت تولید سوخت‌های نسل بعد مانند آمونیاک و متانول آبی/ سبز حرکت کند.

در سطح کلان، اجماع جهانی برای دستیابی به خالص صفر کربن از طریق کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل (UNFCCC) وجود دارد، اما تعهدات آن به‌طور عمده داوطلبانه است. در مقابل، مقررات الزام‌آور تنها از مسیر پیمان‌های تخصصی بین‌المللی مانند دریانوردی قابل تحقق است. به همین دلیل، اتحادیه اروپا و چین از IMO به‌عنوان اهرم اصلی اجرای قواعد اقلیمی استفاده می‌کنند. استقرار رسمی بازار تجارت کربن در اروپا و الحاق کشتیرانی به این سازوکار نیز نمونه‌ای از عزم کشورها برای الزام‌آور کردن Net Zero در حوزه حمل‌ونقل دریایی است.

با توجه به ماهیت برگشت‌ناپذیر مقررات IMO و احتمال بالای حذف ال‌ان‌جی فسیلی از فهرست سوخت‌های مجاز، ایران می‌تواند با تدوین و اجرای یک برنامه مستقل کربن‌زدایی در حمل‌ونقل دریایی، این تغییر را به یک اهرم فشار ژئوپلیتیک تبدیل و جایگاه خود را در بازار آینده سوخت‌های دریایی تقویت کند. این هدف از مسیرهایی چون ائتلاف‌سازی مقطعی با کشورهای همسو (چین و اتحادیه اروپا)، جایگزینی ال‌ان‌جی با صادرات آمونیاک و متانول آبی/سبز و اتخاذ موضع حمایتی مشروط در IMO به‌عنوان برگ معامله در مذاکرات چندبخشی قابل تحقق است.

اتخاذ موضع حمایتی مشروط نسبت به چارچوب خالص صفر، همسو با کشورهای عضو اوپک که مسیر گذار به سوخت‌های کم‌کربن را دنبال می‌کنند، می‌تواند جایگاه ایران را به‌عنوان تأمین‌کننده کلیدی سوخت‌های «صفر یا نزدیک به صفر» (Near Zero) تثبیت کند. این رویکرد افزون بر همسویی با سیاست‌های اقلیمی، ظرفیت چانه‌زنی ایران را در مذاکرات بین‌المللی انرژی و دریانوردی افزایش داده و امکان بهره‌برداری راهبردی از تحولات بازار جهانی سوخت را فراهم می‌سازد.

جمع‌بندی و پیامد برای ایران

رأی‌گیری اکتبر ۲۰۲۵ در IMO می‌تواند آغاز حذف تدریجی ال‌ان‌جی فسیلی از کشتیرانی بین‌المللی باشد؛ تحولی که برای کشورهایی با سرمایه‌گذاری‌های کلان در این حوزه، مانند ایالات متحده، عربستان و قطر، چالش‌های اقتصادی و سیاسی جدی ایجاد می‌کند.

در مقابل، ایران به‌دلیل عدم وابستگی به ال‌ان‌جی و برخورداری از ظرفیت ورود سریع به بازار سوخت‌های بدون کربن، با فرصتی راهبردی برای بازتعریف جایگاه خود روبه‌رو است. تدوین یک برنامه مستقل کربن‌زدایی در افق توسعه دریامحور و تکیه بر معیار «از مبدأ تا مصرف» (WTW) که عملاً ال‌ان‌جی آمریکا را کنار می‌زند، می‌تواند مقررات IMO را به اهرم فشار ژئوپلیتیک علیه واشنگتن بدل کند.

تحقق این فرصت از مسیرهایی چون ائتلاف‌سازی مقطعی با کشورهای همسو (چین و اتحادیه اروپا)، جایگزینی ال‌ان‌جی با صادرات آمونیاک و متانول آبی/ سبز و اتخاذ موضع حمایتی مشروط در IMO به‌عنوان برگ معامله در مذاکرات چندبخشی ممکن است. در نتیجه، ایران می‌تواند از این گذار جهانی به‌عنوان اهرم تقویت جایگاه ژئوپلیتیک و اقتصادی خود استفاده کند و در بازار آینده سوخت‌های دریایی، نقش کلیدی ایفا کند.