برگ برنده ژئوپلیتیکی چین در مذاکرات تجاری با ایالات متحده

چین در ماه آوریل پس از آنکه ایالات متحده مالیات خود بر واردات چین را به ۱۴۵ درصد افزایش داد، در یک اقدام تلافی‌جویانه علاوه بر افزایش تعرفه‌ها، عوارض واردات کالا‌های آمریکایی را به ۱۲۵ درصد رساند و با این واکنش و به عنوان یک اهر‌م اقتصادی، آمادگی خود را برای یک جنگ تجاری طولانی مدت با ایالات متحده اعلام نمود.

واشنگتن و پکن در ۱۲ مه در ژنو به توافقی دست یافتند که به موجب آن به مدت ۹۰ روز بیشتر تعرفه‌های سه رقمی و تلافی‌جویانه‌ای که از زمان مراسم تحلیف ترامپ در ژانویه بر یکدیگر اعمال کرده بودند لغو می‌شد. این آتش‌بس موقت که ترامپ آن را "بازنشانی کامل" نامید، توانست تعرفه‌های ایالات متحده بر محصولات چینی را به میزان ۳۰ درصد  و عوارض واردات از ایالات متحده را به ۱۰ درصد کاهش دهد. مهمتر آن که چین وعده داده بود تا موانع صادرات مواد معدنی کمیاب (REEs) را لغو نماید. اندکی پس از توافق ۱۲ ماه مه مذاکرات تجاری بین ایالات متحده و چین برای کاهش نرخ تعرفه‌ها متوقف شده و هیچ گونه کاهش چشمگیری در محدودیت‌های هفت عنصر خاکی کمیاب صورت نگرفت. واشنگتن نیز در مقابل دسترسی چین به کالا‌های آمریکایی مانند نیمه‌رسانا‌ها و سایر فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی را محدود نمود.

به نظر می‌رسد مذاکرات تجاری ایالات متحده و چین تنها منحصر به تعرفه‌ها نبوده و طیف وسیعی ازگفتگوی میان دو اقتصاد برتر جهان به عناصر معدنی کمیاب اختصاص یافته و به موضوع اصلی در جنگ تجاری با ایالات متحده تبدیل شده است.

عناصر نادر خاکی که به عنوان یکی از مواد اولیه مهم در دنیای صنعتی مدرن شناخته می‌شوند، برای سیستم‌های دفاعی، فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر و لوازم الکترونیکی مصرفی ضروری هستند و چین با تبدیل شدن به تأمین‌کننده بسیار کارآمد و مقرون‌به‌صرفه مواد خاکی کمیاب توانسته زنجیره تأمین و صادرات عناصر خاکی گرانبها و استراتژیک را در اختیار بگیرد. چین با تسلط بر استخراج و تولید این فلزات طی دو سال گذشته به تدریج شروع به محدود کردن فروش بین‌المللی آنها نموده است و از آن جایی‌که کشور‌های کمی توانایی تصفیه یا تولید آهنربا‌های عناصر خاکی کمیاب را در مقیاس بزرگ دارند، از تسلط بر کل زنجیره تأمین عناصر خاکی کمیاب به عنوان منبع قدرت نفوذ ژئواستراتژیک بهره می‌گیرد.

چین تقریباً ۸۵ درصد از ظرفیت فرآوری عناصر خاکی کمیاب جهان را کنترل می‌کند و اخیراً در پاسخ به تعرفه‌های ایالات متحده، محدودیت‌های صادراتی را تشدید کرده و از تسلط خود بر این عناصر به عنوان یک سلاح اقتصادی استفاده می‌کند. ایالات متحده با آسیب‌پذیری مهمی در وابستگی به چین برای عناصر خاکی کمیاب  مواجه است و ۸۰ درصد از عناصر خاکی کمیاب خود را مستقیماً از چین وارد می‌کند و هیچ فرآوری داخلی برای عناصر خاکی کمیاب سنگین مانند دیسپروزیم انجام نمی‌دهد.

عناصر خاکی کمیاب از اهمیت استراتژیک در امنیت ملی ایالات متحده برخوردارند چنانچه کشتی‌ها و زیردریایی‌های نیروی دریایی ایالات متحده از موتور‌های الکتریکی و سیستم‌های سونار با کارایی بالا استفاده می‌کنند که به آهنربا‌های عناصر خاکی کمیاب وابسته هستند. بسیاری از کشتی‌های مدرن مانند ناوشکن‌های کلاس زاموالت از موتور‌های الکتریکی مغناطیسی استفاده می‌کنند که به آهنربا‌های نئودیمیوم آهن بور نیاز دارند که تولیدشان فقط با عناصرخاکی کمیاب امکان‌پذیر است. اختلال در زنجیره‌های تأمین آهنربا یا تجهیزات الکترونیک در زیردریایی‌ها که کلید تسلط و بازدارندگی در زیردریا هستند نیز خطری واقعی برای آمادگی و قابلیت‌های استراتژیک ایجاد می‌کند. وزارت دفاع ایالات متحده این وابستگی را به عنوان یک خطر امنیت ملی شناسایی کرده، زیرا تقریباً هر تولیدکننده آهنربای عناصر خاکی کمیاب در جهان از طریق مالکیت یا شرکت‌های با تابعیت چین مرتبط است و یا برای مواد یا تجهیزات به چین وابسته است. اختلال در تأمین این فن آوری می‌تواند تولید و نگهداری دفاعی را به شدت محدود کند و چین با کنترل بر صادرات می‌تواند تقریباً تمام خطوط تولید دفاعی و تجاری حیاتی ایالات متحده را تعطیل کند.

به لحاظ ژئواستراتژیک اگر تنش‌ها میان دو کشور بر سر تایوان یا دریای چین جنوبی افزایش یابد، چین می‌تواند از عناصر نادر خاکی به عنوان جنگ اقتصادی استفاده نموده و توانایی آمریکا در اعمال قدرت دریایی در سراسر اقیانوس‌ها را مختل کند. گزارش پنتاگون برای سال ۲۰۲۳ میلادی، عناصر خاکی کمیاب را برای حفظ برتری فناوری حیاتی دانسته است، زیرا اختلال در تأمین این عناصر می‌تواند تولید موشک‌های مافوق صوت و سیستم‌های ماهواره‌ای را به تأخیر بیندازد.

چین نه تنها مواد خاکی کمیاب را استخراج می‌کند بلکه آنها را تصفیه کرده و آهنربا‌های دائمی را نیز تولید می‌کند؛ بنابراین هرچه به کاربرد نهایی این عناصر نزدیک‌تر می‌شود، مسلط‌ تر می‌گردد. کل این سازوکار به گونه‌ای است که به چین این امکان را می‌دهد تا با اشراف بر مقصد صادراتی مواد معدنی، مصرف کنندگان و موارد استفاده آن‌ها بتواند آسیب‌پذیری‌های کشور‌ها را نیز ترسیم کند.

در دهه‌های اخیر با شروع گذار به انرژی پاک و پیشرفت صنایع خودرو و الکترونیک تقاضا برای عناصر خاکی کمیاب افزایش یافته است. این امر به چین قدرت نفوذ واقعی نه تنها از نظر اقتصادی بلکه از نظر ژئوپلیتیکی نیز داده است، زیرا می‌تواند بر قیمت‌های جهانی، در دسترس بودن عرضه و حتی سرعت توسعه فناوری سبز تأثیر بگذارد. ترامپ به خوبی از تهدید غیرقابل انکار جبهه زنجیره تأمین چین آگاه است و تلاش دارد تا در صحنه رقابت و نوآوری برای بازسازی نیروی کار مغناطیسی بهترین راهکار ممکن را برای از میان برداشتن موانع ساختاری تولید آهنربای داخلی اتخاذ نماید و آینده اقتصادی و امنیت ملی آمریکا را بازپس گیرد.

صنایع جهانی در آستانه کمبود عناصر خاکی کمیاب قرار دارد و تلاش برای دسترسی به زنجیره‌های تأمین متنوع هرگز تا این حد ضروری نبوده است. در یک رقابت شدید برای کنترل این عناصر که ستون فقرات اقتصاد قرن بیست و یکم هستند، ایالات متحده می‌بایست در رویکرد خود نسبت به کل زنجیره تأمین آن تجدید نظر کند.

اولین گفتگوی مستقیم بین ایالات متحده و چین پس از سال‌ها تنش و اختلاف، علیرغم ماندگاری تنش‌های اصلی، نشانه‌ای از گذار به سوی یک تعادل شکننده بین دو کشور پس از نشان دادن تمایل آنها به افزایش فشار بر یکدیگر است. دو کشور دریافته‌اند که نقاط ضعف فوری یکدیگر بیشتر مربوط به مسائل غیرتعرفه‌ای به ویژه در حوزه فناوری و عناصر خاکی کمیاب است. این مذاکرات وابستگی متقابل و رقابت استراتژیک بین دو کشور را برجسته می‌کند و پیامد‌هایی برای زنجیره‌های تأمین فناوری جهانی و امنیت اقتصادی دارد.

برگ برنده ژئوپلیتیکی مذاکرات از آن چین است و چین با کنترل صادرات عناصر کمیاب مورد نیاز همراه با حفظ دامنه و سرعت صادرات آن در صدد است تا مفیدترین و تأثیرگذارترین ابزار چانه‌زنی را در مقابل ایالات متحده در دست داشته باشد. استراتژی چانه‌زنی چین برای حفظ کنترل بر صادرات آهنربا‌های عناصر خاکی کمیاب مهمترین عاملی است که ترامپ را مجبور به ادامه گفت‌و‌گو‌ها می‌نماید.

چین کنترل‌های صادراتی که نه تنها برای ایالات متحده، بلکه برای همه کشور‌ها نیز اعمال می‌شود را حفظ می‌کند و برای صادرات به صورت گزینشی به شرکای تجاری مورد علاقه خود چراغ سبز نشان می‌دهد. اگر ابهام استراتژیک یک استراتژی مؤثر در سیاست دیپلماتیک و عدم اطمینان عمدی در مورد نیات یا اقدامات یک کشور باشد، گمان می‌رود که چین به راحتی و به سرعت در مورد صادرات عناصر خاکی کمیاب به ایالات متحده امتیاز نخواهد داد.