نقش راهبردی بندر ماخاچ‌کالا در روابط تهران-مسکو

به گزارش گروه بین‌الملل مانا، بندر اصلی روسیه برای تجارت دریایی در دریای خزر آستراخان است، اما عوامل متعددی از جمله بوروکراسی، مانع از پیشروی تجارت با ایران پس از لغو تحریم‌ها شد. بنابراین، زمانی که مناقصه خرید سهام بندر ماخاچ‌کالا برگزار شد، ایران در میان رقبای مختلف (ویتنام، چین، ترکیه و آذربایجان) بالاترین پیشنهاد را ارائه کرد. امروزه شرکت‌های ایرانی در هر دو بندر روسیه در دریای خزر سهام مهمی دارند. امتیاز بندر ماخاچ‌کالا نسبت به سایر بنادر روسیه آب و هوای معتدل‌تر آن است. آب‌های بندر در زمستان یخ نمی‌زند و به انداز‌ه‌ای عمیق است که امکان تردد کشتی‌های بزرگ را فراهم می‌کند. در این راستا، روسیه و ایران در مورد پروژه‌های کشتی باری مذاکره کردند.

علاوه بر این، از آنجایی‌که بندر ماخاچ‌کالا پایگاه ناوگان خزر است، وزارت دفاع روسیه برنامه خود را برای توسعه زیرساخت‌های نظامی در این بندر اعلام کرده است. همچنین در ژانویه ۲۰۱۷میلادی، روسیه ساخت اسکله برای کشتی‌های کروز، قایق‌های تفریحی و مسافربری را در راستای توسعه بندر ماخاچ‌کالا اعلام کرد. در پنجمین اجلاس سران خزر در قزاقستان، ولادیمیر پوتین از ساخت یک بندر دریایی جدید در کاسپیسک، واقع در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی ماخاچ‌کالا تا سال ۲۰۲۵ میلادی خبر داد که قادر به پذیرش کشتی‌هایی با حجم کاری ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ تُن است.

سناریوی ژئوپلیتیکی

همانطور که در نشست‌ها و توافقات مستمر مسکو و تهران و همچنین با نمایندگان دو کشور تأکید شده است، ایران نقش مهمی در بندر ماخاچ‌کالا خواهد داشت. تجارت دوجانبه باید گردش مالی بندر را افزایش دهد، زیرا بخشی از کریدور حمل‌و‌نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است که مسیری برای کالا‌های هندی به بازار‌های روسیه و اروپا را فراهم می‌کند. علاوه بر این، روسیه اخیراً در نتیجه تحریم‌های اعمال شده علیه مسکو به دلیل بحران اوکراین، علاقه خود را برای جایگزینی کالا‌های اروپایی با کالا‌های ایرانی نشان داده است.

در سال ۲۰۱۵میلادی، بحران دیپلماتیک روسیه و ترکیه به دلیل سرنگونی هواپیمای سوخو ۲۴ روسی توسط نیرو‌های ارتش ترکیه، کرملین را بر آن داشت تا تحریم‌های اقتصادی علیه ترکیه صادر کند. این رویداد فرصتی را برای ایران ایجاد کرد تا جایگزین حضور مالی و تجاری ترکیه در قفقاز شمالی شود.

اگرچه روابط روسیه و ایران در منطقه قفقاز عمدتاً در «چارچوب خزر» در حال توسعه است، اما از دروازه تاریخی برای ارتقای نفوذ جمهوری اسلامی از طریق قدرت نرم استفاده می‌شود. در دوران گذشته یکی از مراکز فرهنگ ایرانی، شهر دربند داغستان جنوبی بود که قدمت آن به بیش از پنج هزار سال می‌رسد. امروزه شهر دربند که واژه پارسی است، همچنان نقش بی‌نظیری در تقویت روابط فرهنگی داغستان و ایران دارد.

یکی دیگر از جنبه‌هایی که فرهنگ‌های مشترک ایران و شهر باستانی دربند را مشخص می‌کند، تعطیلات نوروزی است. این جشن از زمان زرتشتیان وجود شده است. مردمان ایرانی از دوران باستان به طور رسمی آن را جشن می‌گرفتند که تاکنون ادامه داشته است.

استفاده راهبردی از سنت‌های برخی از اقلیت‌های قومی در فدراسیون روسیه را می‌توان به عنوان ابزاری برای تقویت روابط با تهران دانست. البته نوروز در بخش‌های مختلف روسیه (قفقاز، جمهوری تاتارستان و جمهوری باشقورتستان) به عنوان پل ارتباطی بین فرهنگ‌های دو کشور جشن گرفته می‌شود.

هم‌اکنون همکاری‌های دو جمهوری بر‌‍اساس موافقت‌نامه‌های امضا شده بین‌دولتی روسیه و ایران و تفاهم‌نامه همکاری‌های تجاری، اقتصادی، علمی و فنی که در ۱۳ دسامبر ۱۹۹۷میلادی در ماخاچ‌مالا امضا شد، انجام می‌شود. شرکت‌های ایرانی به توسعه منابع نفت و گاز داغستان در تولید و فرآوری مشترک کنسانتره استرانسیم، کوارتز و ماسه‌های قالب‌گیری بر‌اساس ذخایر داغستانی ابراز تمایل کرده‌اند. همچنین، همکاری‌های متعددی بین دانشگاه‌های ایران و داغستانی در زمینه‌های تخصصی مختلف امضا شد.

 پس از استقلال جمهوری‌های شوروی سابق، مشکلاتی در رابطه با تقسیم حاکمیت بر دریای خزر به وجود آمد. هرچند فقدان فنّاوری‌های پیشرفته برای حفاری در اعماق دریا و کمبود منابع مالی لازم یکی از موانع مهم ایران در بخش معدن بوده است، اما از نظر کریدور‌های حمل‌و‌نقل، بنادر آستاراخان و ماخاچ قالا روسیه امکاناتی را فراهم کرده است. مسیری که به سمت بازار‌های روسیه با دور زدن آذربایجان بوده که در حال حاضر، تهران روابط سردی با آن دارد.

 کره جنوبی (۶۸.۲ درصد) و چین (۸.۲۸ درصد) منبع اصلی واردات داغستان هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز سومین شریک تجاری بزرگ آن در خاورمیانه قبل از خروج یکجانبه ایالات متحده از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ میلادی بین تهران و قدرت‌های جهانی و اعمال مجدد تحریم‌های شدید بود.

نتیجه

روابط ایران و روسیه در دریای خزر و افزایش نقش بندر ماخاچ کالا می‌تواند بندر باکوی آذربایجان را تحت تأثیر قرار دهد. در واقع، دولت آذربایجان اغلب بندر باکو را به عنوان یک مرکز لجستیکی در دریای خزر برای اتصال اروپا و آسیا معرفی کرده است. در این زمینه، با توجه به رویارویی کنونی اروپا و روسیه به دلیل درگیری اوکراین، ایران احتمالاً نقش اساسی در حمایت از استراتژی کرملین برای تنوع بخشیدن به مسیر تجاری خود با بهره برداری از موقعیت استراتژیک ماخاچ کالا در داغستان ایفا کند.

نقش فزاینده بندر ماخاچ‌کالا نه تنها باکو، بلکه استراتژی اروپا برای استفاده از آذربایجان به عنوان یک اتصال دهنده با بازار آسیای مرکزی را تضعیف می‌کند و نقش مهمی را به داغستان و کل قفقاز شمالی می‌دهد، که کرملین در سال ۲۰۱۰ میلادی استراتژی توسعه اجتماعی-اقتصادی با هدف تبدیل منطقه به یک مرکز لجستیکی را آغاز کرد.