صنعت حمل و نقل ایران در دوران تحریم

 

به گزارش مانا، مؤسسه تحقیقاتی فیچ در گزارش خود از چشم‌انداز صنعت حمل‌ونقل بار و کشتیرانی ایران می‌گوید تحریم‌ها تاحدودی به ایران کمک کرده تا اقتصاد خود را در مقایسه با رقبای منطقه‌ای متنوع‌تر کند، مسأله‌ای که در سهم ۱۲ درصدی تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی ایران نمایان است.

مشروح گزارش به شرح زیر است:

کل شبکه حمل‌ونقل ایران به دلیل محدود بودن سرمایه‌گذاری در طول سال‌ها، نیازمند توسعه و ارتقا است. شبکه‌های جاده‌ای و ریلی در سطح استاندارد‌های منطقه هستند، اما به طور ویژه خطوط ریلی باید ارتقا پیدا کنند و برقی شوند. بندر‌ها و فرودگاه‌ها بیشترین ضربه را از تحریم‌ها خورده‌اند. سالخورده بودن ناوگان هوایی ایران نیز باعث بروز نگرانی‌هایی در مورد امنیت پروازی شده است.

جاده

جاده‌ها متداول‌ترین راه حمل‌ونقل در ایران هستند و برای پاسخگویی به نیاز‌های وارداتی ایران توسعه داده شده‌اند. پیش‌بینی کرده‌ایم حمل‌ونقل بار از طریق جاده ۶۵ درصد کل حمل‌ونقل بار در ایران را طی سال ۲۰۲۰ به خود اختصاص دهد. این رقم در سال‌های بعد افزایش خواهد یافت و در سال ۲۰۲۹ به ۷۱ درصد خواهد رسید.

صادرات محصولات صنعتی و کشاورزی ایران و واردات کالا‌های سرمایه‌ای، فلزات و مواد غذایی از مسیر جاده‌ای انجام می‌شود. ایران از طریق خطوط جاده‌ای دسترسی خوبی به همسایگان دارد و از طریق آن‌ها به سایر کشور‌های خاورمیانه، آسیای مرکزی و آسیای جنوب شرقی دسترسی پیدا می‌کند. ایران مسیر ترانزیت مهمی برای هفت همسایه خود محسوب می‌شود. مهم‌ترین عامل تهدیدکننده شبکه جاده‌ای ایران، نرخ بالای تصادفات است که باعث خسارات زیاد و تأخیر در انتقال کالا‌ها می‌شود.

ایران دومین نرخ مرگ‌ومیر براثر تصادفات جاده‌ای را در منطقه خاورمیانه دارد و از این لحاظ در جهان در رتبه هشتم قرار دارد. رانندگی نامناسب، تعمیر و نگهداری ناکافی جاده‌ها و وجود وسائل نقلیه غیر ایمن از جمله دلایل بالا بودن میزان تصادف در ایران است.

ریل

شبکه ریلی بخش مهمی از حمل‌ونقل بار در ایران را برعهده دارد و خطوط آهن ایران ارتباطات خوبی با شبکه ریلی همسایگان دارند. بر اساس پیش‌بینی ما، این شبکه از سهم ۳۵ درصدی در بازار حمل‌ونقل بار ایران برخوردار خواهد بود. عمدتاً کالا‌های کانتینری مثل محصولات صنعتی و کشاورزی، سوخت و پنبه از طریق خطوط ریلی حمل‌ونقل می‌شوند. انتظار می‌رود با افزایش سرمایه‌گذاری داخلی در این بخش، وضعیت خطوط ریلی بهبود پیدا کند و جایگاه ایران به‌عنوان محور مسیر‌های تجاری بین اروپا و آسیا تقویت شود.

طول خطوط ریلی ایران در حال حاضر ۸۴۸۴ کیلومتر است که ۹۴ کیلومتر از این رقم خطوط پهن و بقیه خطوط استاندارد معمولی هستند. ایران طولانی‌ترین شبکه ریلی در خاورمیانه را دارد. تهران از طریق ریل به بیشتر شهر‌های مهم مثل تبریز، شیراز، مشهد و زاهدان و بندر‌های مهمی مثل بندرعباس و بندر امام خمینی متصل شده است. پروژه‌هایی برای توسعه شبکه ریلی کشور در دست اجراست که در میان‌مدت و بلندمدت باعث افزایش ظرفیت این شبکه خواهد شد.

ایران از طریق شبکه ریلی خود به پنج کشور همسایه متصل است، اما فقط با ترکیه و عراق تطابق ریلی دارد. هماهنگ نبودن شبکه ریلی ایران با سه کشور دیگر باعث تأخیر در حمل کالا و افزایش هزینه‌ها می‌شود. به‌علاوه، شبکه ریلی ایران عمدتاً فرسوده است و نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. کیفیت پایین ریل‌ها باعث کاهش سرعت قطار‌ها و افزایش خطر حوادث شده است. انتظار می‌رود در میان‌مدت، با سرمایه‌گذاری چینی‌ها کیفیت شبکه ریلی ایران افزایش یابد. دو کشور توافق‌هایی را برای توسعه خطوط سریع‌السیر، برقی سازی خطوط و ریل‌گذاری جدید امضا کرده‌اند.  

هوا

بخش حمل‌ونقل هوایی ایران سال‌هاست تحت تحریم قرار دارد و به همین دلیل شرکت‌های هواپیمایی داخلی نتوانسته‌اند ناوگان فرسوده خود را نوسازی کنند. در نتیجه، شاهد ضعیف بودن استاندارد ایمنی در این حوزه هستیم و بخش حمل‌ونقل هوایی ایران نتوانسته است ارتباطات بین‌المللی خود را به‌خوبی توسعه دهد. بخش حمل بار نیز توسعه‌نیافته باقی‌مانده است. بعید است قرارداد‌های خرید هواپیما که بعد از برجام امضا شد عملی شود، بنابراین نباید انتظار داشت وضعیت بخش حمل‌ونقل هوایی ایران طی سال‌های آینده بهبود پیدا کند.

ایران تعداد زیادی فرودگاه دارد. شلوغ‌ترین فرودگاه‌ها در تهران مستقر هستند. حمل‌ونقل هوایی در داخل ایران فعال است و هر روز پرواز‌های بسیاری بین شهر‌های مختلف انجام می‌شود.

مشکلات امنیتی و زیرساخت نامناسب موانع توسعه حمل‌ونقل هوایی بار در ایران هستند. ایران در مقایسه با دیگر کشور‌های منطقه، جایگاه متوسطی از نظر حمل‌ونقل هوایی بار دارد. ایران از این نظر در رتبه ۸ خاورمیانه و شمال آفریقا قرار گرفته است.

کشتیرانی

تحریم‌ها ضربه سختی به بندر‌های ایران زده‌اند. تحریم‌ها به طور خاص فعالیت بندر‌های ایران و خطوط کشتیرانی دولتی را هدف قرار داده‌اند. شرکت‌های کشتیرانی بین‌المللی نیز براثر تحریم‌ها از ورود به بندر‌های ایران منع شده‌اند که این مسأله موجب محدود شدن تجارت دریایی ایران شده است.

درعین‌حال ایران بندر‌های مهمی در حاشیه خلیج‌فارس و دریای خزر دارد و از این طریق با مسیر‌های تجارت دریایی در ارتباط است. بندر‌های دریای خزر نقش مهمی در واردات غلات به ایران از روسیه و قزاقستان دارند. نفت که مهم‌ترین کالای صادراتی ایران است از طریق ترمینال‌های نفتی خارک، سیری، لاوان، بندرعباس و عسلویه صادر می‌شود.

تجارت

در پی روی کار آمدن ترامپ در آمریکا و بازگشت تحریم‌ها، تجارت ایران به‌ویژه با کشور‌های اروپایی کاهش قابل‌ملاحظه یافته است. هیچ‌یک از پنج کشور حاشیه جنوبی خلیج‌فارس در بین پنج مقصد اول صادرات ایران قرار ندارند که این نشان‌دهنده اثر تحریم‌ها بر تجارت خارجی ایران است؛ بنابراین ایران در صدد یافتن شرکای تجاری جدید در آسیای جنوبی و آسیای مرکزی برآمده است. در همین راستا، ایران اکتبر ۲۰۱۹ موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا کرد و طی بازه پنج‌ماهه بعد از آن، حجم تجارت خود با این اتحادیه را به ۱.۵ میلیارد دلار رساند. قرار است این موافقت‌نامه دو سال پس از امضای آن، یعنی در اکتبر ۲۰۲۱، به موافقت‌نامه تجارت آزاد تبدیل شود. توافق تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا جذابیت بسیاری برای ایران دارد و در میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند به رشد اقتصادی ایران کمک کند.

اقتصاد ایران توانسته است در چند دهه از خود در برابر تحریم‌ها محافظت کند. حتی می‌توان گفت: تحریم‌ها تاحدودی به ایران کمک کرده تا اقتصاد خود را در مقایسه با رقبای منطقه‌ای متنوع‌تر کند. بخش خدمات و صنعت در اقتصاد ایران با تمرکز بر بازار داخلی از پویایی خوبی برخوردار است. سهم تولیدات صنعتی در تولید ناخالص داخلی ۱۲ درصد است، رقمی که بسیار بیشتر از کشور‌های دیگر منطقه مثل امارات، لبنان، قطر و کویت است.

ایران همچنین توانسته ارتباطات تجاری خود را با متحدانی مثل چین حفظ کند. چین بزرگ‌ترین صادرکننده کالا به ایران و بزرگ‌ترین واردکننده کالا از ایران است. بااین‌حال تحریم‌ها، کاهش قیمت نفت و کند شدن رشد اقتصاد چین بر اثر شیوع کرونا فشار سنگینی بر اقتصاد ایران در کوتاه‌مدت و میان‌مدت وارد می‌کند.