آب‌شیرین‌کُن‌های طبیعی خلیج فارس

این‌ گستره‌ رویشگاه‌ بین‌ دو حد نهایی حداکثر (high Tiele) و حداقل‌ (neap Tiele) است‌ که‌ در آن‌ زمین‌های ساحلی گاه‌ زیر پوشش‌ کامل‌ آب‌ و گاه‌ کاملاً بیرون‌ از آب‌ قرار می‌گیرند، پهنای این‌ گستره‌ به‌ سمت‌ خشکی بستگی کامل‌ به‌ شیب‌ زمین‌ دارد و در صورتی که‌ شیب‌ بسیار کم‌ باشد پهنای آن‌ می‌تواند به‌ کیلومترها برسد و در صورتی که‌ شیب‌ خیلی تند باشد به‌ چند کیلومتر کاهش پیدا می‌کند.

این‌ پهنا مناسب‌ترین‌ گستره‌ برای رویش‌ و تکثیر جنگل‌های مانگرو است‌، پیرامون‌ جزایری که‌ در قلمرو دریا قرار دارند نیز از عرصه‌های مناسب‌ برای رویش‌ جنگل‌های ساحلی (مانگرو) است‌، زیرا رسوب‌گذاری مناسب‌ که‌ بین‌ جزیره‌ و سرزمین‌ اصلی ایجاد می‌شود، شرایط‌ مطلوبی، برای استقرار این‌ گونه‌ گیاهی فراهم‌ می‌آورد.

از خصوصیات‌ منحصر به‌ فرد درختان‌ حرا تبدیل‌ آب‌ شور دریا به‌ آب‌ شیرین‌ است‌، درخت‌ حرا که‌ ارتفاع‌ آن‌ گاهی به‌ چهار متر و قطر تنه‌ آن‌ تا ۳۰ سانتیمتر می‌رسد دارای برگ‌های بیضوی شکل‌ و کشیده‌ با قاعده‌ انتهایی بسیار باریک است‌، برگ‌ حرا علاوه‌ بر خاصیت‌ خوش‌خوراکی برای دام‌، ارزش‌ غذایی معادل‌ یونجه‌ و جو دارد.

ریشه درختان حرا زانویی، هوایی و اسفنجی و معمولاً سطحی است‌، البته‌ ریشه‌های این‌ درخت‌ بالاتر از سطح‌ زمین‌ قرار می‌گیرند و در عمل‌ تنفس‌ شرکت‌ می‌کنند، ریشه‌های درخت‌ حرا به‌ علت‌ تراکم‌ زیاد نمک در آب‌ دریا و اشباع‌ خاک از آب‌ دریا، معمولاً زیاد گسترده‌ نمی‌شوند.

این‌ جنگل‌های ماندابی همانند گونه‌های دیگر مانگرو بر روی خاکهای لجنی ناشی از رسوب‌ خاکهای حاصل‌ از فرسایش‌ سواحل‌ استقرار یافته‌ و دائماً در معرض‌ جذر و مد منظم‌ آب‌ دریا قرار دارند و به‌ صورت‌ جزایری پراکنده‌ نمایان‌ می‌شوند.

در موقع‌ مد تمامی جنگل‌ به‌ زیر آب‌ رفته‌، و ناپدید می‌شود، این‌ درختچه‌ها در جایی می‌رویند که‌ بهنگام‌ مد دریا زیر آب‌ روند و در گستره‌هایی که‌ عمیق‌تر است‌، از اینگونه‌ درختچه‌ها مشاهده‌ نمی‌شود، در قلمرو تحت‌ پوشش‌ حرا، عمق‌ آب‌ از سه متر تجاوز نمی‌کند، به‌ دلیل‌ کمی عمق‌ آب‌، امکانی برای ورود ناوها و شناورهای سنگین‌ حمل‌ و نقل‌ دریای وجود ندارد، حتی عبور قایق‌های موتوری و لنج‌ها نیز مستلزم‌ احتیاط‌ و دقت‌ خاص‌ است‌.

این‌ درختان‌ یک دوره رویشی منظم‌ دارند و معمولاً در اواخر تیرماه‌ و اواسط‌ مردادماه‌ به‌ گُل‌ می‌نشینند و میوه‌ می‌دهند. گل‌ آن‌ها زرد روشن‌ است‌ و میوه آن‌ها شیرین‌ و گواراست‌.

میوه این‌ درختان‌ بادامی شکل‌ است‌ و پس‌ از مدتی بر روی پایه مادری شکفته‌ شده‌ و دانه آن‌ جوانه‌ میزند و سپس‌ داخل‌ آب‌ می‌افتد. جریان‌ شدید امواج‌، بذر گیاه‌ را به‌ نواحی کم‌تحرکتر دریا می‌برد.

در ایران‌ این‌ پوشش‌ گیاهی، به‌ شکلی بسیار محدود در سواحل‌ خلیج‌فارس‌ و مشخصاً در حدفاصل‌ شمال‌غربی جزیره‌ قشم‌ و بین‌ بندر خمیر، لافت‌ و گوران‌ گسترده‌ است‌، این‌ جنگل‌ها از ویژگی‌های اکولوژیک استان‌ هرمزگان‌ محسوب‌ شده‌ و در نوع‌ خود در سطح‌ ملی منحصر به‌ فرد است‌.

در سال‌ ۱۳۵۱ خورشیدی این‌ جنگل‌ها به‌ عنوان‌ بزرگ‌ترین‌ مناطق‌ جنگلی گرمسیری - ماندابی سواحل‌ جنوبی ایران‌ به‌ عنوان‌ پارک ملی معرفی شد. و پس‌ از چندی به‌ صورت‌ منطقه‌ کاملاً حفاظت‌ شده‌، تحت‌ پوشش‌ اقدامات‌ حمایتی سازمان‌ حفاظت‌ محیط‌زیست‌ استان‌ هرمزگان‌ قرار گرفت‌ و در حال‌ حاضر نیز در زمره‌ یکی از نواحی ۹ گانه‌ ذخیره‌ بیوسفری کشور طبقه‌بندی شده‌ است‌.

این‌ منطقه‌ حفاظت‌ شده‌ نواری به‌ عرض‌ ۵۰ تا ۵۰۰ متر و طول‌ ۱۵۰ کیلومتر را در اطراف‌ جزیره‌ قشم‌ در برگرفته‌، که‌ وسعت‌ آن‌ معادل‌ هشت هزار و ۴۳۶ هکتار است‌، اگر آبهای سواحل‌ باتلاقی و سایر محل‌های خالی به‌ حساب‌ نیاید، مساحت‌ اشغالی توسط‌ درختان‌ حرا، حدود ۶ هزار و ۱۲ هکتار است.

جنگل‌های مانگرو به‌ شکل‌ محدودتری در سواحل‌ میناب‌ و جاسک نیز گسترده‌ است‌ که‌ در بعضی مناطق‌، گونه‌ چندل‌ با حرا درآمیخته‌، ولی به‌ علت‌ غلظت‌ زیاد نمک و گرمای شدید، درختان‌ جنگلی مذکور از رشد خوبی برخوردار نیستند.

جنگل‌های حرا از قابلیت‌های بی‌نظیر زیست‌محیطی برخوردار است‌، به‌ سبب‌ آرامش‌ حاکم‌ بر این‌ زیستگاه‌، انواع‌ پرندگان‌ بومی و مهاجر مانند انواع‌ حواصیل‌، اگری و مرغ‌باران‌ برای تخم‌گذاری به‌ این‌ جنگل‌ می‌آیند و در زمستان‌ نیز این‌ جنگل‌ها محل‌ ایده‌آلی برای مهاجرت‌ و تغذیه‌ گونه‌هایی از حواصیل‌ خاکستری، آبچلیک، باکلان‌ و فلامینگو است‌.

گونه‌های مختلفی از حیات‌وحش‌ دریایی نیز در این‌ چرخه‌ زندگی میکنند. سرشاخه‌های حرا علوفه‌ مناسبی برای تغذیه‌ دام‌ها است‌ که‌ بومیان‌ منطقه‌ با توجه‌ به‌ این‌ ویژگی و با استفاده‌ از مد دریا بخش‌ قابل‌ توجهی از کمبود علوفه‌ دام‌های خود را، از قطع‌ سر شاخه‌ حرا جبران‌ می‌کنند.

گونه‌ گیاهی حرا، خود ترمیم‌ است‌ و در صورت‌ مراقبت‌ و محافظت‌ دایم‌ قابلیت‌ تکثیر و ترمیم‌ خود را دارد از این‌ رو در نقاطی که‌ اخیراً مورد محافظت‌ قرار گرفته‌، تراکم‌ این‌ گونه‌ گیاهی افزایش‌ یافته‌ و به‌ خوبی آسیب‌های گذشته‌ ترمیم‌ شده‌ است‌. نمونه‌ بارز از نتایج‌ این‌ محافظت‌ها را میتوان‌ در خلیج‌ نایبند مشاهده‌ کرد.

غنی‌سازی جنگل‌های حرا از جمله‌ اقدامات‌ حفاظتی است‌ که‌ در جزیره‌ قشم‌ صورت‌ گرفته‌ و در این‌ برنامه‌ که‌ با هدف‌ جلوگیری از فرسایش‌ ساحلی و غنیسازی محیط‌ برای آبزیان‌ پیرامون‌ جزیره‌ طراحی شده‌، حدود پنج میلیون‌ اصله‌ نهال‌ حرا در طول‌ ۵۰ کیلومتر نوار ساحلی کاشته‌ شده‌ است‌.

کاشت ۷۵ هزار اصله نهال حَرّا در ساحل شمالی قشم

این‌ منطقه‌ مساحتی بالغ‌ بر ۱۲ هزار و ۵۰۰ هکتار را شامل‌ می‌شود که‌ از ناحیه‌ باسعیدو، در شمال‌ غرب‌ قشم‌ شروع‌ شده‌ و به‌ طرف‌ شرق‌ ادامه‌ می‌یابد و به‌ گواه‌ منابع‌ تاریخی، وسعت‌ جنگل‌های حرا در ۲۰۰ سال‌ گذشته‌ بسیار بیشتر از گستره‌ای است‌ که‌ اکنون‌ باقیمانده‌ است‌.

تغییرهای اکولوژیکی متاثر از بهره‌برداریهای وسیع‌ از منابع‌ طبیعی، آلودگیهای ناشی از حمل‌ و نقل‌ فرآورده‌های نفتی، تردد کشتیهای تجاری، جنگ‌های منطقه‌ای، صید بی‌رویه‌ آبزیان‌ و افزایش‌ جمعیت‌ سواحل‌ جنوبی کشور حیات‌ این‌ گونه‌ نادر گیاهی را که‌ در شرایط‌ بسیار سخت‌ رشد و نمو می‌نماید، با تهدید جدی روبرو ساخته‌ است‌.

در اوایل‌ دهه‌ (۵۰) پس‌ از آنکه‌ که‌ حدفاصل‌ شمال‌غرب‌ جزیره‌ قشم‌ و بندرلافت‌ و خمیر، ناحیه‌ای که‌ متراکم‌ترین‌ جنگل‌های حرا در خود جای داده‌، به‌ عنوان‌ پارک ملی و سپس‌ به‌ صورت‌ منطقه‌ حفاظت‌ شده‌ درآمد به‌ میزان‌ قابل‌ توجهی از تخریب‌ جنگل‌های حرا کاسته‌ شد.

در سال‌های پس‌ از انقلاب‌ و وقوع‌ جنگ‌، امکان‌ اجرای دقیق‌ برنامه‌های حفاظتی از میان‌ رفت‌ و نتیجتاً به‌ شکل‌ محسوسی از وسعت‌ جنگل‌های حرا کاسته‌ شد، البته‌ با پایان‌ جنگ‌ بار دیگر با پیگیری اقدامات‌ حفاظتی از تخریب‌ بیش‌ از پیش‌ این‌ گونه‌ گیاهی جلوگیری شد.

یکی از بزرگترین‌ تهدیدهای کنونی استفاده‌ بی‌رویه‌ از سرشاخه‌های حرا برای تغذیه‌ دام‌ است‌، مراتع‌ فقیر استان‌ توانایی تامین‌ غذای دام‌های موجود را نداشته‌ و از این‌رو بومیان‌ منطقه‌ با قطع‌ سرشاخه‌های حرا که‌ در رشد و تکثیر این‌ گیاه‌ موثر است‌، غذای دام‌های خود را تامین‌ می‌کنند که‌ بدین‌ شیوه‌ به‌ چرخه‌ تولید و رویش‌ حرا آسیب‌ جدی وارد می‌شود.

با وجود زیبایی و سکون‌ این‌ جنگل‌ها و راه‌های آبی پرپیچ‌ و خم‌ میان‌ درختان‌، جنگل‌های حرا از توان‌ بالایی برای جذب‌ گردشگر برخوردار است‌ اما در حال‌ حاضر هیچ‌ طرح‌ هدفمند و منسجمی برای جذب‌ گردشگر وجود نداشته‌ و از ظرفیت‌های موجود استفاده‌ نمی‌شود.

اقدامات‌ حفاظتی و نیز جنگلکاری‌های ترمیمی در منطقه‌ قشم‌ توانسته‌ به‌ میزان‌ قابل‌ توجهی از نابودی این‌ گونه‌ گیاهی جلوگیری کند و به‌ جز قطع‌ سرشاخه‌های حرا توسط‌ افراد محلی سایر عوامل‌ آسیب‌رسان‌ منطقه‌، همچون‌ تردد قایق‌ها و لنج‌های موتوری، تخلیه‌ فاضلاب‌ و پساب‌های صنعتی و شهری کاملاً کنترل‌ شده‌، اما کنترل‌ عوامل‌ آسیب‌ رسان‌ در ابعاد بین‌المللی نظیر تردد ناوهای جنگی با راکتورهای اتمی، نفتکش‌های غول‌پیکر، عملیات‌ اکتشاف‌ و حفر چاه‌های نفت‌، حوادث‌ دریایی، نشت‌ نفت‌ و غیره نیاز به‌ توافقنامه‌های بین‌المللی و رایزنی‌های مناسب‌ و محدود کننده‌ با سایر کشورهای حوزه‌ خلیج‌فارس‌ دارد که‌ باید در سطح‌ ملی پیگیری شود.

باغات‌ و جنگل‌های میناب‌

زیبایی باغات‌ خرما، انبه‌، لیمو، کنار و موز در میناب‌ به‌ حدی است‌ که‌ به‌ جرات می‌توان‌ گفت‌ در جنوب‌ کشور منطقه‌ای به‌ این‌ زیبایی وجود ندارد، ترکیب‌ زیبای خیابانهای آسفالته‌، کانالهای آبرسانی مالامال‌ از آب‌ و زلال‌ که‌ از داخل‌ باغ‌ها می‌گذرد و وسعت‌ زیاد این‌ باغ‌ها، شهر را به‌ صورت‌ باغی تمام‌ عیار درآورده‌ است‌.

در میناب‌ غیر از درختان‌ باغی، ۲۰۰ هزار هکتار جنگل‌ شامل‌ گونه‌های کرت‌، کهور، کنار، آکاسیا و سمر وجود دارد که‌ می‌تواند گردشگاهی بی همتا در استان‌ باشد.

در استان‌ هرمزگان‌، بندرجاسک با ۱۶۰ هزار هکتار جنگل‌ از گونه‌های نوبیکا و حراره‌، حاجی آباد با ۱۰۰۰ هکتار شامل‌ گونه‌های کهور، بنه‌، بادام‌، ارس‌، زیتون‌، رودان‌ با ۷۵۰ هزار هکتار شامل‌ کهور،کسور، کُنار و گره‌ بادام‌ و جزیره‌های قشم‌ و ابوموسی با ۱۵ هزار هکتار شامل‌ آکاسیا، کرت‌، کنار، کهور، سمر، استبرق‌، پوشش‌ گیاهی و جنگلی مناسبی را در اختیار بخش‌ توریسم‌ گذاشته‌اند.

جنگل‌ها و مراتع‌ ساحلی لنگه‌ تا چارک

بین‌ لنگه‌ تا چارک منطقه‌ای با وسعت‌ ۲۴۰ هزار هکتار از گونه‌های درختی آکاسیا، تورتولیس‌، و آکاسیانوبیکا، کهور، کنار باگلهای زرد ریز و زیبا و پوشش‌ مناسب‌ و زیبا در ساحل‌ خلیج‌ فارس‌ کشیده‌ شده‌ است‌.

جاده‌ از میان‌ جنگل‌ و مناطق‌ سرسبز می‌گذرد که‌ این‌ منطقه‌ تا اواخر اردیبهشت‌ و اواسط‌ خرداد نیز بسیار زیبا و جذاب‌ است‌، ترکیب‌ گیاهان‌ لطیف‌ و سبز، درختان‌ چتری زیبا، ساحل‌ و امواج‌ دریا منظره‌ای بدیع‌ میسازد که‌ میتوان‌ آن‌ را از جاذبه‌های گردشگری به‌ حساب‌ آورد.

جنگل‌ها و مراتع‌ ساحلی پیرامون‌ بندرعباس‌

منظره‌ هوایی این‌ جنگل‌ به‌ حدی جذاب‌ است‌ که‌ هر بیننده‌ای را به‌ تحسین‌ وامی دارد. بیشتر این‌ جنگلها را خیابان‌کشی کرده‌اند.

این‌ جنگل‌ ۴۴۰ هزار هکتار و شامل‌ گونه‌های آکاسیا، سر، کهور، کنار، بنه‌، ناترک، ارس‌، زیتون‌،بادام‌ و غیره‌ است‌که‌ میتواند فضای بسیار مناسبی را برای تفریحات سالم‌در فصل‌ زمستان‌ در کشور فراهم‌ آورد.

درحالی که سالانه میلیاردها تومان در کشور برای شیرین سازی آب دریا برای شرب و استفاده صنعتی هزینه می‌شود جنگل‌های حرای به طور طبیعی و حتی بدون دریافت یک ریال نسبت به شیرین سازی آب شور خلیج فارس و دریای عمان اقدام و شرایط زیست گونه‌های مختلف جانوری را در دل خود فراهم می‌آورند و زیستگاه بسیاری پرندگانی هستند که خود را از گوشه و کنار جهان برای زمستان گذارنی به این مناطق می‌رسانند.

این آبشیرین‌کن‌ها هم به واسطه زیبایی خاصی که دارند و هم رشد در دریا هر ساله انبوه گردشگران و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود دعوت می‌کنند تا زیبایی خلقت را به نظاره بنشینند و چنانچه بدانیم میزان شوری خلیج فارس از دریای عمان و دریای مازندان بیشتر است، بهتر به اهمیت و ارزش این جنگل‌ها پی می‌بریم.

شوری آب خلیج فارس از دریای عمان و دریای مازندران بیشتر است و دریای عمان با وجود اینکه که عمق بیش‌تری نسبت به خلیج فارس دارد از میزان شوری کمتری نسبت به خلیج فارس برخوردار است.

هرچه به سمت اقیانوس هند پیش برویم از میزان شوری با افزایش عمق کاسته می‌شود و به این ترتیب میزان شوری دریاهای ایران از کم به زیاد به ترتیب عبارت است از دریای مازندران، دریای عمان و خلیج فارس...

این جنگل‎های جالب توجه، یکی از با ارزش‎ترین اکوسیستم‎های ساحلی است که نه تنها یک منبع غذایی برای انسان و جانوران فراهم می‎کند بلکه در حفاظت و ثبات خطوط ساحلی (با افزایش پیوستگی خاک)، جلوگیری از فرسایش و کنترل آب و هوا نقش عمده‎ای دارد و زیستگاهی مناسب برای تولیدمثل انواع متفاوتی از ماهی‎ها، خرچنگ‎ها، ۲ زیست‎ها و خانه‎ای ایمن برای بعضی از پستانداران، پرندگان و بندپایان فراهم می‎آورد.

جنگل‌های حرا یا مانگرو مانند علاوه براینکه با آب شور دریا را شیرین و از آن تغذیه می‌کند یک حصار در برابر بلایای طبیعی (سیکلون‎ها، طوفان و تسونامی) عمل کرده و جایگاهی ایمن برای جوامع ساحلی فراهم می‎کند و به عبارتی کاربری‎های حفاظتی، زیست‎محیطی و زیستگاهی دارند.

همه این موارد به همراه ضرورت حفظ محیط زیست انسان را در طی این سال‌ها به این نتیجه رسانده که همراه با گردشگری بایستی الزام‌های داشتن گردشگری پایدار را که یکی از آن‌ها احترام به طبیعت و حفظ آن است رعایت کرد تا هم خود و هم دیگران و سایر موجودات در آینده هم بتوانند از آن بهره‌مند شوند.