لنج سازی میراثی کهن، ولی کمرنگ شده در جزیره قشم

به گزارش مانا، صنعت لنج سازی از دیرباز در ایران به شیوه سنتی (ساخت شناورهای چوبی) در کرانه های خلیج فارس و دریای عمان رایج بوده و از صنایع بومی بندرهای جنوب کشور به شمار می رود.

«لنج» در اصل یک قایق بزرگ موتوری با عرشه باز یا نیمه باز است که نام آن در فارسی از واژه انگلیسی (launch) گرفته شده است.

در سال های نه چندان دور وجود کارگاههای مختلف لنج سازی و ایجاد مشاغل مرتبط به این صنعت در جزیره زیبای قشم، زمینه جذب و کارآفرینی برای نیروهای زیادی را در نواحی ساحلی سرزمین آب و آفتاب فراهم کرده بود و در زندگی و فرهنگ مردم این سرزمین از جایگاه و پیشینه والایی برخوردار بوده است.

مردان دریا، در فصول مختلف سال، سوار بر لنج های چوبی خود، بر پهنه آب های فیروزه ای خلیج فارس به کسب روزی حلال می پرداخته اند، دریا و لنج دو یار و مونس دیرین ملوانان و ناخدایان دریای جنوب بوده است.

دل کندن از «لنج» که تنها راه کسب روزی مردان دریا در جزیره عجایب هفتگانه است، برای آنان کار آسانی نیست، زیرا لنج با زندگی آنان عجین گشته است.

از دیرباز، جزیره قشم نقش بازرگانی کم و بیش مهمی در حوزه دریای خلیج فارس داشته است. بنابر نوشته حدود العالم، مردم از همه جای جهان برای بازرگانی به سرزمین آب و آفتاب می آمدند.

از آغاز قرن ۱۸ هجری، بازرگانان حوزه خلیج فارس پایگاه های تجاری مهمی در چند بندر مهم نگین خلیج فارس مانند لافت، سوزا، درگهان و قشم داشته اند و با استفاده از لنج های باری به کار تجارت و حمل و نقل خرما، کالا و مواد غذایی به بنادر ایران و سرزمین های هند و آفریقا و سواحل عربی دریای فارس مشغول بوده اند.

تجار با استفاده از لنج های باری شکر، قند، چای و نفت مورد نیاز مردم جزیره را از کراچی به قشم وارد می کردند و صادرات مهم تجار قشم هم با استفاده از این شناورهای کهن چوبی، خارک پخته، ماهی های بمبک، متوتا، قباط و نمک نر یا کوپال بوده است که ماهی ها را به هندوستان و گاهی هم به بحرین می بردند و نمک نر را که از نمکدان استخراج می شد به کلکته حمل می کردند.

تجار قشمی با استفاده از لنج های خود خرمای خوراکی مردم جزیره را بیشتر از میناب و مقداری را هم از بصره و باطنه و انواع میوه مصرفی مردم را از عباسی وارد قشم می کردند.  

آنچه روشن است، ایرانیان باستان قبل از وجود لنج‌های چوبی امروزی در جزایر و بنادر خلیج فارس، دارای کشتی های فراوانی بوده اند و با سفر به دریاهای چین، هند، ساحل شرقی آفریقا با مردمان آن سامان مبادلات تجاری داشته اند.

کشف بنادر اشکانی و ساسانی در کرانه شمالی خلیج فارس و یا کشف سکه ها و دیگر بقایای باستانی مربوط به دوران ساسانی در سرزمین‌های دوری چون مغولستان امروزی، مدارکی روشن از دریانوردی ایرانیان باستان به این سرزمین های دور دست است.

در دوران متعدد اسلامی دریانوردی و تجارت ایرانیان در خلیج فارس رها نشد که وجود بنادر «سیراف» و «سینیز» در استان بوشهر و بقایای باستانی جزایر قشم و کیش نشان از این واقعیت دارد.

کشتی های چوبی که در قشم به لنج و یا جُهاز مشهورند، عمدتا دارای ۲ کاربری مختلف «باربری» و «صیادی» می باشند.

به طور کلی ساکنان بنادر و جزایر خلیج فارس حدود ۵۰ سال پیش با لنج های بادبانی به شهرهای بمبئی در هندوستان، بصره در عراق و حتی شرق آفریقا و کشور تانزانیا تجارت می کردند که این سفرها ممکن بود یک سال هم طول بکشد.

جزیره قشم به جهت قرار گرفتن داشتن در تنگه هرمز و  همجواری با جزیره های هرمز، لارک، هنگام، تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، از دورترین اعصار تاریخ تا به امروز از یک موقعیت جغرافیایی ویژه برخوردار بوده و دارای اهمیت استراتژیکی دیده بانی و دروازبانی خلیج فارس است.

این جزیره در دوره های مادهای، هخامنشیان و همچنین ساسانیان از اقتصاد و تجارت سرشاری بهره برده است، همچنین در تاریخ جوامع انسانی این منطقه، جزیره قشم پیوسته جایگاه ویژه ای از نظر نظامی و ژئوپلتیک هر عصر داشته است و قدرت های دریایی در بیشتر دوره های تاریخی در پی استفاده از موقعیت ویژه این جزیره بوده اند.

این جزیره با بنادر و روستاهای بندری مختلف و داشتن خلیج های کوچک و نزدیکی به آب های دور دست از لحاظ لنج سازی با اهمیت است.

به طور کلی برخی از روستاها و شهرهای بندری جزیره قشم به صید ماهی و برخی به دریانوردی و برخی دیگر مثل روستاهای «پی پُشت»، «گوران»، «سرریگ» در نزدیکی شهرهای «لافت» و «پی پُشت» به ساختن لنج معروفند و با حضور در این مناطق می توان تعداد اندکی از کارگاه های لنج سازی را دید و از نزدیک با مراحل ساخت لنج آشنا شد.

استادان صنعت لنج سازی در گذشته های نه چندان دور در استان هرمزگان به ویژه جزیره زیبای قشم از دیر هنگام نسل اندر نسل به کار ساخت لنج چوبی در انواعی با نام های «سماچ»، «حوری»، «سمعه»، «بیتل»، «زاروگه»، «شوعی»، «کتر»، «تشاله»، «منشوه»، «بغله»، «منجی»، «بگاره»، «کچی»، «جالبوت» و «پاکستانی» اشتغال داشته اند.

با این حال هم اکنون نوع متداول و مورد پسند مردم از چابهار تا بندرعباس و جزایر و شهرهای استان هرمزگان لنج های پاکستانی است که شیوه ساخت آن مربوط به صنعت گران این کشور همسایه است.

همانطور که پیش از این گفته شد، لنج ها برخی برای صید و برخی برای حمل بار استفاده می شوند که می توان به لنج های «تَرتَری»، «بوم»، «سَمبوک»، «پاکستانی» و «تشالِه» اشاره کرد که اسکله های باسعیدو، سلخ و سوزا از لحاظ داشتن این لنج ها در جزیره قشم مشهورند.

شکل ظاهری لنج ها با هم متفاوت اند به عنوان مثال «سَمبوک» دارای نوک تیز و از نوع لنج صیادی است و «بوم» دارای جثه بسیار بزرگ، قسمت جلوی آن پهن و از نوع لنج باری است.

البته لنج دارای قسمت های مختلفی است که هر یک نام نامی برای خود دارند، «تَفَر» قسمت عقب لنج، «خَن» قسمت داخلی بدنه و انبار لنج، «کِوِن» یا قُمباره (اتاق ناخدا) و آشپزخانه نیز «سِلِیدون» خوانده می شود.

ساخت یک لنج در گذشته بسیار طولانی بود ولی اکنون به کمتر از یک سال می رسد. در ساخت قسمت های مختلف لنج از چوب های مختلفی استفاده می‌شود که چوب «ساج هندی» از مهمترین آنها است.

برای ساخت لنج، نخست اسکلت یا بِیس آن را می‌سازند و سپس ساخت قسمت های مختلف لنج ادامه پیدا می‌کند. وسایل ساخت لنج را نیز می‌توان از میراث های مادی هر مکان دانست. «اشِکِنه» یا چکش چوبی، «میشار» یا اره، «گُبان» یا تراز و میخ از وسایل اصلی صنعت لنج سازی است.

البته لنج به همراه خود یک خرده فرهنگ تو در تو دارد. خرده فرهنگ دریانوردی، نحوه برخورد با طبیعت و در کنار آن، دیدگاه زنان بومی نسبت به ناملایمات طبیعی، همچنین خرده فرهنگ جاشوها و ناخدا در هنگام سفرهای طولانی همه قابل تعمق می باشند. به عنوان مثال مراسم بادبان کشی یا «هوزا» در گذشته برای پیش بازی ملوانان انجام می‌شد. در این مراسم سرود هایی از رنج و حوادث دریانوردی و سفرهای طولانی به آفریقا خوانده می شود.

آنچه بسیار مهم است لنج از لحاظ پیوستگی میراث کهن اهمیت دارد. فن لنج سازی، وسایل لنج سازی، فن دریانوردی، صیادی، آیین‌های اهالی برای روبرو شدن با جاشوها، خرده فرهنگ جاشو و ناخدا در سفر و سیستم‌های اجتماعی در ساخت لنج از این جمله‌اند.

ساخت لنج های فایبرگلاس عمر ساخت لنج های چوبی را کم کرد. این لنج‌ها دوام و عمر بسیار کمتری نسبت به لنج‌های چوبی دارند. شاید تنها امتیاز آنها ارزان و سریع بودن ساخت آنها است. ولی در عین حال قابل تعمیر نیز نمی باشند. البته ساخت لنج های فایبرگلاس در صورت رعایت نکردن مسایل ایمنی خطر بزرگ برای کارگران لنج سازی نیز است.

دیدن کارگاه های لنج سازی را می توان یکی از جاذبه های گردشگری خواند. البته اگر کارگران از لنج سازی، زندگی شان بچرخد. شوربختانه هر سال شاهد از بین رفتن این میراث معنوی هستیم و کمتر گردشگری مایل به تماشای ساخت این غول های چوبی است.

ساخت موزه های دریانوردی در بنادر و جزایر خلیج فارس گامی مهم در مستندسازی و معرفی این صنعت مهم بومی جنوب کشور را دارد.

گمرک تاریخی سوزان مکان مناسبی برای ایجاد موزه دریانوردی است. آموزش جامعه محلی برای معرفی و گروه های گردشگر برای بازدید از این صنعت با داشتن زیرساخت‌ها برای معرفی آن بسیار کارساز خواهد بود.

ساماندهی کارگاه های لنج سازی، نصب تابلوهای اطلاع رسانی، استفاده از جامعه محلی با دانش بومی، گام مهمی در جذب گردشگر و جلوگیری از انزوای این هنر  دیرپای ایرانی است.

ای کاش با تدبیر مسئولین سازمان منطقه آزاد قشم کارگاه های لنج سازی سرزمین آب و آفتاب مقصد گردشگران داخلی و خارجی می شد تا این کارگاه ها هویت واقعی این صنعت را در منطقه خلیج فارس آشکار می کردند.

ای کاش طبق شواهد تاریخی در گذشته های نه چندان دور دوباره کشورهای حاشیه خلیج فارس، پاکستان و هندوستان دوباره لنج های باری و صیادی خود را از گارگاه های لنچ سازی نگین خلیج فارس خریداری می کردند.

ای کاش دوباره می شد با یک برنامه ریزی فرهنگی و رسانه ای دوباره صنعت لنج سازی سرزمین عجایب هفتگانه را به عنوان بخش مهمی از میراث فرهنگی و معنوی جزیره قشم به جهانیان معرفی کرد.

دانش ساخت لنج سنتی ایرانی و دریانوردی در حوزه خلیج فارس در تاریخ ۲۷ نوامبر سال ۲۰۱۱ به عنوان هشتمین اثر ناملموس ایرانی در ششمین اجلاس میراث ناملموس سازمان یونسکو که در جزیره بالی اندونزی برگزار شد، ثبت جهانی شد.

بر اساس آثار و شواهد به دست آمده از بندرگاه های تاریخی ایران در سواحل خلیج فارس مشخص شده است که ایرانیان دست کم از زمان ایلامیان از سواحل خلیج فارس بهره گیری های مختلف داشته اند.

هنوز هم در بسیاری از شهرهای استان بوشهر و هرمزگان صنعت سنتی لنج سازی، تجارت و دریانوردی با لنج برقرار است و لنج سازان (گلافان)، دانش این صنعت را نسل به نسل در خانواده ها از پدر به پسر منتقل کرده اند.

جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است./ ایرنا