آب شیرین‌کُن‌ها؛ زنگ خطر جنگل‌های دریایی خلیج فارس

گزارش: حسنا شمس‌آرا

جنگل‌های دریایی حرا در هشت منطقه حفاظت شدۀ ایران در سواحل خلیج فارس و دریای عمان می‌روید، اما غنی‌ترین آن‌ها از نظر رشدِ انبوهی و ارتفاع درختان در حاشیه شمال غربی جزیره قشم در قسمت‌های کم عمق تالاب خورخوران در مثلث" لافت- گورزین- گوران" قرار گرفته است. مساحت کل جنگل‌های حرا هفت هزار و ۵۰۰ هکتار است که دو هزار و ۴۰۰ هکتار از آن در جزیره قشم قرار دارد. سازمان یونسکو این بخش را با سه عنوان " منطقه حفاظت شده بین المللی"، " ذخیره زیستگاه کره" و " تالاب بین المللی " در سطح جهانی ثبت و به این ترتیب  شرایط حفاظت آن را فراهم آورده است.

درخت‌های حرا که نام علمی آن به حکیم و فیلسوف ایرانی، ابو‌علی سینا نسبت داده می‌شود، درختانی در اندازه‌های سه تا شش متر با شاخ و برگ سبز روشن هستند. این درختان شورزی هنگام مد آب دریا تا گلوگاه در آب فرو می‌روند. با خاصیت تصفیه‌ای که در پوست درخت حرا وجود دارد، بخش شیرین آب دریا را جذب و نمک آن را دفع می‌کند. درخت حرا در حقیقت یک کارخانه آب شیرین‌کن طبیعی و خدادادی است. جنگل حرا به دلیل مساعد بودن شرایط اکولوژی، زیستگاهی امن برای پرندگان مهاجر همچون حواصیل بزرگ، اگرت بزرگ، اگرت ساحلی، حواصیل هندی، کفچه نوک تیز، سلیم خاکستری، گیلانشاه، کاکایی و... به‌شمار می‌رود. همچنین این منطقه زیستگاه مناسبی برای نرم‌تنان، سخت‌پوستان و ماهیانی است که منبع غذایی مهمی برای ماهیان و پرندگان وحشی هستند.

در سفر به جنگل‌های حرا ، درختان سبزی را خواهید دید که گویی در میان خاک‌های پوشیده شده از چوب روییده‌اند. جالب اینجاست که این درختان کهنسال که قدمتشان به سال‌های بسیار دور باز می‌گردد، بر روی چوب‌ها قرار ندارند. آن چیزی که به چشم می‌خورد، ریشۀ همان درختان است که انتهای آن‌ها به سمت آسمان قرار دارد. این ریشه‌ها با عملکرد فوق العاده و عجیبشان آب شور دریا را به آب شیرین تبدیل می‌کنند و در نهایت درختان از این آب تصفیه شده استفاده می‌کنند. همین امر موجب شده است تا همه ساله تعداد زیادی از گردشگران به منظور دیدن این جاذبۀ عجیب از نزدیک، به جنگل‌های حرا سفر کنند. نکته جالب دیگر اینکه درختان بلندقامت این جنگل در زمان جزر دریا، از آب سر در می‌آورند، اما در زمان مد دریا تا نیمه در آب فرو می‌روند. جزر و مد آب هر شش ساعت یک بار خواهد بود. در صورتی‌که قایقی در زمانی مابین جزر و مد  دریا در میان جنگل در حرکت باشد، امکان دارد با سر رسیدن زمان جزر در میانه راه گیر کند.

جامعه محلی قشم؛ ذی‌نفعان اصلی جنگل‌های حرا

رئیس اداره حفاظت محیط زیست جزیره قشم در خصوص ویژگی‌های جنگل‌های دریایی حرا به خبرنگار مانا می‌گوید: جنگل‌های حرا یکی از نواحی حساس زیست‌محیطی جزیره قشم محسوب می‌شود که با توجه به ثبت جهانی، حفاظت از آن همواره مورد توجه سازمان محیط زیست کشور بوده است.

صادق رستمی با تأکید بر اهمیت ویژۀ محیط زیستی جنگل‌های حرا در جزیره قشم ادامه می‌دهد: از آنجا که این جنگل‌ها از گونه‌های منحصر به فردی هستند لذا سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی به این منطقه سفر می‌کنند و باید گفت که جوامع محلی ساکن در حاشیۀ تالاب خورخوران، اصلی‌ترین ذی‌نفعان جنگل‌های حرا محسوب می‌شوند.

به گفتۀ این مقام مسئول در محیط زیست جزیرۀ قشم، جامعۀ محلی روستا‌های لافت، گورزین، دهخدا، سهیلی و طبل جزء مهمترین روستا‌های قشم محسوب می‌شوند که گردشگران برای گشت زنی در جنگل‌های حرا به این مناطق در جزیره وارد می‌شوند.

وی اظهار می‌دارد: تمام روستا‌های مذکور دارای اسکله استاندارد گردشگری هستند و قایق‌های تفریحی به تعداد کافی در اختیار آن‌ها قرار دارد تا بتوانند نسبت به گشت زنی برای گردشگران ورودی به قشم جهت بازدید از جنگل‌های دریایی حرا اقدام کنند.

وی خاطرنشان می‌سازد: در میان روستا‌های مذکور در روستا‌های سهیلی و گورزین به صورت پایلوت آلاچیق‌های شناور به گردشگران خدمات رسانی می‌کنند به گونه‌ای که گردشگران می‌توانند با استفاده از این شناور‌ها ضمن گشت زنی در جنگل‌های حرا به طور همزمان پذیرایی نیز شوند و از خدمات کافی‌شاپی که روی این آلاچیق‌ها ارائه می‌شود، بهره‌مند شوند.

وی با تأکید بر اینکه این شناور‌ها بسیار مورد استقبال گردشگران واقع شده است، بیان می‌دارد: صدای موتور این آلاچیق‌های شناور بسیار کم است و همین امر ضمن آنکه شرایط آرامش‌بخشی را برای گردشگران فراهم می‌کند، باعث می‌شود تا آرامش حاکم بر تالاب نیز حفظ و آسیبی متوجه پرندگان نیز نشود.

گردشگری محیط زیست جنگل‌های مانگرو را تهدید نمی‌کند

وی یادآور می‌شود: تمام تلاش‌ها صورت می‌گیرد تا حضور گردشگران در تالاب بین‌المللی خورخوران آسیبی به محیط زیست منطقه وارد نکند که در این راستا به طور مرتب طی سال، کلاس‌های آموزشی ویژۀ قایق‌‌داران از سوی محیط زیست و ادارۀ گردشگری سازمان منطقه آزاد قشم برگزار می‌شود.

به گفته رستمی با توجه به مشخص بودن مناطق امن و حفاظت شده در تالاب، آموزش‌های لازم به قایق‌داران داده می‌شود تا از حضور در این مناطق جهت حفاظت محیط زیست منطقه اجتناب کنند.

وی در ادامۀ گفته‌های خود، تخلیه سوخت قاچاق را از جمله مهمترین مواردی اعلام می‌کند که باعث تهدید محیط زیست منطقه می‌شود و می‌گوید: هر چند این امر به ندرت اتفاق می‌افتد، اما در زمان‌هایی که شاهد آن هستیم بدون شک آسیب‌های زیست محیطی جبران ناپذیر متوجه محیط زیست منطقه به ویژه آبزیان آن می‌شود.

شتر‌ها و احشام، بلای جان جنگل‌های دریایی شده‌اند

رئیس اداره حفاظت محیط زیست جزیره قشم، همچنین ورود شتر‌ها به حاشیۀ جنگل‌های حرا جهت تغذیه از برگ‌های این درختان و نیز پایکوبی ریشه‌های درختان حرا توسط شتر‌ها را از دیگر تهدیداتی عنوان می‌کند که تخریب این منطقۀ زیست محیطی منحصر به فرد را به دنبال دارد.

وی خاطرنشان می‌سازد: در راستای رفع این مشکل طی سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی صورت گرفته، اما از آنجا که معمولاً این شتر‌ها بدون ساربان به جنگل‌های حرا وارد می‌شوند، محیط بانان منطقه کار زیادی نمی‌توانند برای جلوگیری از ورود آن‌ها انجام دهند.

رستمی در ادامه همچنین سرشاخه زنی‌های برگ‌های حرا توسط افراد محلی برای مصرف احشام را از دیگر مشکلات پیش روی حفاظت از جنگل‌های حرا عنوان می‌کند و می‌گوید: نمی‌توانیم در مقابل جامعۀ محلی که سالیان سال از برگ این درختان برای خوراک احشام خود استفاده کرده اند، بایستیم؛ با این حال آن‌ها می‌گویند از قسمت‌هایی سرشاخه زنی می‌کنند که مانع رشد درختان نشده و آسیبی به آن‌ها وارد نمی‌کند.

خطر فعالیت آب شیرین‌کُن‌ها و مزارع پرورش میگو در محدودۀ جنگل‌های حرا

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست هرمزگان نیز در خصوص مشکلات زیست‌محیطی جنگل‌های حرا به مانا می‌گوید: در حال حاضر مهمترین نگرانی ما در خصوص محیط زیست تالاب خورخوران به ویژه جنگل‌های دریایی حرا به فعالیت آب شیرین‌کُن‌های بزرگ در حواشی این تالاب مربوط می‌شود.

میثم قاسمی، معتقد است: در صورتی که این آب شیرین‌کُن‌ها استاندارد‌های لازم محیط زیستی را رعایت نکنند، احتمال ایجاد خطرات محیط زیستی برای منطقه بسیار زیاد است؛ بنابراین پایش و بازرسی مداوم از فعالیت‌های آب شیرین‌کُن‌ها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

ورود پساب‌های مزارع پرورش میگو به جنگل‌های حرا

وی همچنین فعالیت مزارع پرورش میگوی پرورشی در بالادست جنگل‌های حرا را تهدید دیگر زیست‌محیطی برای جنگل‌های حرا اعلام و عنوان می‌کند: این مزارع اگر مدیریت صحیحی در بحث پساب‌ها نداشته باشند بدون شک ورود پساب‌های مزارع پرورش میگو به تالاب خورخوران باعث افزایش بیش از حد مواد مغذی به تالاب خواهد شد که این امر آسیب‌های زیست‌محیطی را برای منطقه به دنبال خواهد داشت.

وی با بیان اینکه تا‌کنون با تخلفاتی در این زمینه روبه رو بوده ایم، خاطرنشان می‌کند: در راستای رفع آن تعهدات لازم از پرورش دهندگان متخلف اخذ شده است که در صورت تکرار تخلف، مسأله از طریق مراجع قضایی پیگیری خواهد شد.

این مقام مسئول در ادارۀ محیط زیست استان هرمزگان در ادامه همچنین به زیست پستانداران دریایی از جمله دو گونۀ دلفین بینی بطری و دلفین گوژپشت در تالاب خورخوران و نیز لاک پشت‌های پوزه عقابی اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: این گونه‌های مهم دریایی هم اکنون در فهرست قرمز گونه‌های در معرض انقراض( اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت) IUCN، قرار گرفته اند.

تأکید بر ضرورت مدیریت اکوتوریسم در تالاب خورخوران

وی ادامه می‌دهد: با توجه به ارزش بالای زیست‌محیطی منطقه و حضور فراوان گردشگران، انتظار می‌رود اکوتوریسم در این منطقه بر اساس تعاریف و ضوابط مشخص مدیریت شود تا آسیبی متوجه محیط زیست تالاب خورخوران و به دنبال آن جنگل‌های حرا و آبزیان آن نشود.

بنا به اذعان کارشناسان محیط زیست، جنگل‌های دریایی حرا به دلیل شرایط اکوسیستمی منحصر به فرد که مکان مناسبی برای زادآوری آبزیان را فرهم می‌کند بعد از مرجان ها، پُرتولید‌ترین منطقه محیط زیستی کشور محسوب می‌شود؛ لذا حفاظت از این جنگل‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که امید می‌رود با مدیریت صحیح از سوی سازمان محیط زیست شاهد این مهم باشیم.