زمینه فعالیت بانوان در عرصه دریا فراهم تر از همیشه

علی اکبر مرزبان*
پیش از این کشتیرانی و دریانوردی به شکل تاریخی امری مردانه به حساب می آمد. کار یدی طاقت فرسا به همراه شرایط جوی ناپایداری که به عنوان یک تهدید بالقوه همواره وجود کشتی و جان دریانوردان را در معرض خطر قرار می داد، سبب می شد که کشتیرانی هر چه بیشتر متعلق به مردان قوی بنیه فرض شود. ملوانان هر بار که دل به دریا می زدند و قصد سفر دریایی می کردند، زمانی برای بازگشت خود متصور نبودند و این احتمال وجود داشت که بیش از یک تا دو سال را روی آب بگذرانند. بنابراین نقش زنان در صنعت دریانوردی بسیار ناچیز بود. اما از قرن بیستم به این طرف و با توسعه فناوری ها و بین المللی شدن قوانین حمل و نقل دریایی، صنعت کشتیرانی از امر صرف فیزیکی و یدی به صنعتی علمی و فکری بدل شد. ایمنی در این صنعت نیز به لطف فناوری های نوین به بالاترین سطح خود در تاریخ رسید تا در مجموع این تحولات زمینه حضور بانوان نیز در صنعت راهبردی کشتیرانی فراهم شود.
با این حال هنوز هم سهم زنان در دریانوردی پائین اما رو به رشد است. در ایران هر چند که برای تحصیل بانوان در رشته های دریانوردی و کار در کشتی منع قانونی وجود ندارد، اما به دلیل دیدگاه های سنتی و حساسیت های فرهنگی درباره شرایط خاص دریانوردی، سهم زنان در صنعت کشتیرانی بسیار ناچیز و تقریبا هیچ است..
     به عبارت بهتر چه در بیشتر نقاط دنیا و چه در ایران ترجیح فرهنگی این است که زنان شاغل، مدت زمان طولانی را دور از محل سکونت و خانواده خود طی نکنند. به همین خاطر است که بر اساس آخرین آمار منتشره، سهم زنان به عنوان دریانورد تقریباً یک درصد در کل جهان است.
 با این حال، صرف نظر از این حساسیت های فرهنگی، سازمان ملل متحد و به همراه ارگان های ذیربط، طی سه دهه اخیر تلاش کرده اند که در مسیر توسعه پایدار جهانی، توانبخشی به بانوان برای فرصت های اشتغال برابر با مردان در عرصه های مختلف را در دستور کار خود قرار دهند. بدیهی است، یکی از این عرصه ها دریانوردی است. بنابراین آنچنان که در اسناد معتبر بین المللی از قبیل کنوانسیون کار دریایی مصوب سال 2006 میلادی آمده است، باید فرصت های شغلی [در عرصه دریانوردی] بدون توجه به جنسیت، برای مردان و زنان برابر باشد. IMO برنامه های مستمری را در این زمینه تدوین و اجرایی کرده است.
 برنامه هایی در دانشگاه جهانی دریانوردی (WMU) در کشور سوئد و موسسه حقوق بین الملل دریایی (IMLI) در کشور مالتا و برنامه هایی تحت عنوان "پیشرفت زنان" در دبیرخانه IMO  (با پیش بینی دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلند مدت با تخصیص بورسیه برای بانوان و همزمان توصیه به دولت های عضو IMO در شورا و مجمع و کمیته های تخصصی آن ) همگی تلاش های جمعی تلقی می شوند تا زمینه را برای حضور هر چه بیشتر بانوان در صنعت دریانوردی و کشتیرانی فراهم کنند. این تلاش ها در نهایت به کمپین هایی برای تشویق کشورهای عضو IMO ختم شده است که نتیجه آن را می توان در پیمودن راه زیادی با سرعتی بالا در جهت تربیت و به کارگیری روز افزون بانوان دریانورد مشاهده کرد.
    هم اکنون نیز نقش بانوان در دبیرخانه IMO جدی تر شده است. آنچنان که در کنار پست های حرفه ای که به مردان تعلق دارد، چندین پست کارشناسی و مدیریتی را زنان بر عهده گرفتند، به گونه ای که دو نفر از معاونان دبیرکل این سازمان خانم هستند. اولویت بعدی IMO واگذاری پست های مختلف مدیریتی دیگر به بانوان است.
IMO به عنوان یک سازمان تخصصی وابسته به ملل متحد در سال جاری نیز با هدف جلب توجه 174 کشور عضو و ده ها سازمان بین المللی دولتی و غیر دولتی به ساماندهی اشتغال زنان در بخش دریا، شعار روز جهانی دریانوردی خود را "توانمندسازی زنان در جامعه دریایی" در نظر گرفت.
نکته کلیدی و مهم در به کارگیری این شعار هوشمندانه بودن آن است چراکه فعالیت بانوان در طیفی گسترده تر از فعالیت دریانوردی صرف قرار می گیرد که شامل محیط زیست دریایی، کشتی سازی، شرکت های مدیریت کشتی، بیمه دریایی، بازیافت کشتی ها، تامین تجهیزات و کار در ادارات دولتی و خصوصی می شود.
 در کشور ما نیز سازمان بنادر و دریانوردی علی رغم اینکه مرجع سیاست گذاری برای اشتغال نیست، توانمندسازی هر چه بیشتر بانوان را در عرصه دریا و بندر مورد توجه و تشویق خود قرار داده است. اما واقعیت این است که وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی در بخش اشتغال و وزارت علوم در بخش آکادمیک می بایست در زمینه توسعه اشتغال بانوان در بخش دریایی دست به سیاست گذاری کلان بزنند.
 با این حال سازمان بنادر و دریانوردی در ساختار سازمانی خود در خصوص اشتغال بانوان در بخش های کارشناسی امور دریایی، بندری، معاونت مدیریت و توسعه منابع و فنی و مهندسی اقدام عملی انجام داده است و نقطه اوج آن را می توان اعتماد به یک همکار خانم به عنوان نماینده ثابت سازمان بنادر و دریانوردی و کشور نزد سازمان بین المللی دریانوردی دانست. اخیرا نیز خانمی در حال طی کردن دوره های مهندسی عرشه برای کار در کشتی است.
 با این تفاصیل باید تاکید کرد که بستر توسعه فعالیت بانوان ایرانی در بخش دریانوردی را باید به شکل فرهنگی فراهم کرد. این امر نیز پارامترها و متغیرهای زیادی را دربر می گیرد. همانطور که پیش از این اشاره شد، در حال حاضر اگرچه به لحاظ قانونی به نظر می رسد، محدودیتی برای ورود بانوان به عرصه  دریا و دریانوردی وجود ندارد، ولی زمینه  فرهنگی و عرفی آن چندان فراهم نیست، چراکه تمام کارکنان عرصه کشتی و دریانوردی امکان همراه داشتن خانواده های خود را در سفرهای دریایی ندارند و چه بسا خانمی باید بدون حضور همسر و فرزندانش ماه ها در کنار دیگر همکاران مرد روی کشتی باشد و به کشور دیگری سفر کند که بدیهی است، در جامعه دینی و سنتی ما پذیرش آن دشوار است و حتی خود خانم ها نیز تمایلی به آن ندارند و این واقعیتی است که در دیگر فرهنگ های دنیا به ویژه در آسیا نیز شاهد آن هستیم.
    با این وجود، خانم ها نباید نگران باشند چرا که چنانچه علاقه مند به صنعت دریایی هستند، ولی شرایط ورود به کشتی را ندارند، می توانند به کسب و کارهای دریایی غیر از دریانوردی مانند مهندسی ساخت کشتی، مالکیت و اپراتوری کشتی، مدیریت سایت بازیافت کشتی و خدمات وابسته از قبیل بیمه و ..... بپردازند و همزمان از مزایای در کنار خانواده بودن نیز بهره مند شوند.
 
*مدیر کل امور دریانوردان وسازمانهای تخصصی بین المللی سازمان بنادر و دریانوردی