نگاهی به مفاهیم و ابعاد پایداری در لجستیک دریایی

الناز میاندوآبچی

عضو هیئت‌علمی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی  

ابعاد زیست ‌محیطی لجستیك دریایی

یكی از مهم‌ترین آثار فعالیت‌های لجستیك دریایی، تبعات زیست‌ محیطی این فعالیت‌ها به لحاظ آلودگی‌های دریایی و جوی است كه مقابله با آنها همواره در دستور كار سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و دولت‌ها قرار داشته است. استفاده بخش قابل توجهی از كشتی‌های جهان از سوخت‌های فسیلی همانند سایر شیوه‌های حمل‌ونقل، انتشار گازهای گلخانه‌ای و ذرات معلق را اجتناب‌ ناپذیر کرده است. طبق آمار آنكتاد، حدود 3.3 درصد از دی‌اكسید كربن و 20 تا 30 درصد دی‌اكسید نیتروژن منتشر شده در جو زمین، ناشی از احتراق سوخت كشتی‌هاست اما با این حال، حمل‌ونقل دریایی اقتصادی‌ترین شیوه حمل به لحاظ مصرف‌ انرژی است.

اما یكی از نگرانی‌های ویژه در خصوص آلایندگی ناشی از تردد كشتی‌ها در دریاها، انتشار دی‌اکسید سولفور است. انتشار این آلاینده، خطرات متعددی را برای انسان و محیط‌ زیست خشكی و دریا به دنبال دارد. بر اساس نتایج مطالعه‌ای در خصوص آلودگی هوای ناشی از فعالیت كشتی‌های تفریحی در بنادر كشور آلمان، میزان سولفور سوخت‌های سنگین مورد استفاده در كشتی‌ها، می‌تواند تا 3500 برابر سوخت‌‌ وسایل نقلیه زمینی باشد. همچنین طبق نتایج مطالعه‌ای دیگر در كشور چین، اگر یك كشتی متوسط یا بزرگ كانتینری به مدت یك روز تمام و با 70 درصد قدرت موتور، سوخت حاوی 3.5 درصد سولفور را مصرف‌ كند، میزان سولفور منتشر شده از آن معادل انتشار این آلاینده از حدود 500 هزار كامیون نو در همین مدت‌زمان خواهد بود.

از دیگر موضوعات مورد توجه در رابطه با آثار زیست‌ محیطی فعالیت‌های دریایی، صدمات ناشی از انتقال و تخلیه آب‌توازن كشتی‌ها در زیست‌بوم‌های دریایی متفاوت و نیز آلودگی‌های ناشی از بروز حوادث دریایی نظیر انتشار مواد نفتی و یا مواد شیمیایی خطرناك در دریاهاست.

آثار زیست‌ محیطی ناشی از فعالیت‌های بنادر نیز موضوعی است كه مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی و بنادر تجاری در سراسر جهان قرار دارد. در كنار آلایندگی ناشی از احتراق سوخت كشتی‌هایی كه به بنادر تردد می‌كنند، نشت برخی از كالاهای فله به خصوص نفت، گاز و مواد شیمیایی به دریا در حین جابه‌جایی یا بارگیری و تخلیه، می‌تواند به بروز آلودگی‌های دریایی منجر شود و محیط‌زیست این مناطق را مورد تهدید قرار دهد. همچنین مواد زائد به جای مانده از كشتی‌هایی كه به بنادر مراجعه می‌كنند و یا باقی‌مانده بارهای زائد نیز در صورت عدم‌مدیریت صحیح، منجر به آلودگی محیط‌زیست دریایی می‌شوند.

 ابعاد اجتماعی و اقتصادی لجستیك دریایی

یكی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های پایداری از بُعد اجتماعی در این حوزه، تأمین و حفظ ایمنی و شرایط كاری مطلوب برای كاركنان كشتی‌ها و بنادر است. از سوی دیگر، نقش بنادر به عنوان پیونددهنده شبكه‌های حمل زمینی و دریایی و تمركز انواع فعالیت‌های لجستیكی در این زیرساخت‌ها موجب اثرگذاری مستقیم آنها بر جوامع انسانی مرتبط می‌شود. از آنجایی كه بسیاری از زیرساخت‌های بندری در حاشیه شهرهای بندری قرار دارند، توسعه فیزیكی بنادر و فضای پسكرانه آنها به دلیل محدودیت دسترسی به زمین با چالش‌هایی مواجه بوده و در عمل جوامع شهری مجاور بنادر را به لحاظ كیفیت زندگی و فضاهای شهری تحت تأثیر قرار می‌دهد. به همین جهت، موضوع تعامل بنادر و جوامع شهری در دستور كار برنامه‌های جهانی قرار دارد.

یكی دیگر از آثار فعالیت‌های لجستیكی بنادر بر روی جوامع، تبعات ناشی از تردد مكرر وسایل نقلیه زمینی و به خصوص جاده‌ای به بنادر است كه علاوه بر ایجاد آلودگی هوا در مناطق مجاور، آلودگی‌های صوتی را نیز به دنبال دارد. در نهایت انتشار آلاینده‌های حاوی سولفور در اثر تردد و توقف كشتی‌ها در بنادر، تهدیدی برای سلامتی شهروندان مجاور بنادر از نظر ابتلاء به سرطان ریه و بیماری‌های قلبی به شمار می‌رود. در صورت وزش بادهای قوی از سمت دریا به داخل سرزمین، حتی امكان انتقال این آلاینده‌ها به نواحی شهری كه در فواصل طولانی‌تر قرار دارند نیز وجود دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد كشتی‌های تفریحی و مسافری به جهت پهلوگیری بیشتر در حاشیه شهرهای بندری نیز سهم قابل توجهی از انتشار این آلاینده را در این مناطق به خود اختصاص می‌دهند.

سطح كارایی عملكرد و ارائه خدمات در لجستیك دریایی یكی دیگر از عوامل اثرگذار در پایداری این حوزه از نظر اقتصادی و اجتماعی است. چرا كه كارآمدی و خدمات‌دهی مطلوب از یك سو موجب صرفه‌جویی در مصرف منابع و سودآوری و درآمدزایی فعالیت‌های كشتیرانی و بندری شده و از سوی دیگر منافع ذی‌نفعان را با تأمین نیازهای اعضای زنجیره‌های تأمین به عنوان متقاضیان خدمات لجستیك دریایی برآورده می‌سازد. علاوه بر این، از آنجایی كه بنادر دروازه‌های اصلی دسترسی كشورها به شبكه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی هستند، كیفیت اتصالات پسكرانه و به خصوص ارتباط بنادر با كریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی و نیز سطح و گستره خدمات لجستیكی ارائه شده از طریق زیرساخت‌های لجستیكی پشتیبان (بنادر خشك و مراكز لجستیكی)، از عوامل اثرگذار بر پایداری بنادر هستند. یكپارچگی این اتصالات و در كنار آن كارایی عملیات لجستیك دریایی، نقش اساسی را در قابلیت رقابت‌پذیری بنادر ایفا می‌كند كه موجب ترغیب زنجیره‌های تأمین برای عبور كالاهای خود از بنادر و حتی استقرار انواع فعالیت‌های تولیدی، تجاری و خدماتی در مناطق پیرامون بنادر می‌شود. این امر به نوبه خود ایجاد اشتغال و در نتیجه توسعه و افزایش سطح رفاه اجتماعی در این مناطق را در پی داشته و در نهایت تأثیرگذاری مثبت در دستیابی به اهداف توسعه‌ای در سطح ملی خواهد داشت. مصداق بارز این موضوع در ایران، پتانسیل‌های موجود در بندر چابهار به عنوان یكی از مهم‌ترین محورهای توسعه سواحل مكران است.

 راه ‌حل‌های پایداری در لجستیك دریایی

با توجه به تنوع و گستردگی آثار ناشی از فعالیت‌های لجستیكی دریایی، دستیابی به اهداف پایداری در این حوزه مستلزم ایفای نقش نهادهای بین‌المللی و دولت‌ها از طریق تدوین قواعد بین‌المللی و سیاست‌گذاری و همچنین عملكرد مسئولانه متولیان بندری، ارائه‌كنندگان خدمات بندری، كشتیرانی‌ها و صنایع دریایی در توسعه و به‌ کارگیری راه‌حل‌های نوآورانه در این زمینه است. از این‌رو راه‌حل‌های تحقق پایداری در لجستیك دریایی، طیف متنوعی از موضوعات در سطوح بین‌المللی، ملی و بنگاهی را شامل می‌شود. در ادامه جمع‌بندی اقدامات و راه‌حل‌های دستیابی به پایداری بر اساس تجربیات و نوآوری‌های موجود در سطح جهانی ارائه شده است:

 اقدامات سازمان‌های بین‌المللی: در خصوص اقدامات جهانی مرتبط با پایداری لجستیك دریایی، می‌توان به كنوانسیون‌های سازمان بین‌المللی دریانوردی از جمله كنوانسیون پیشگیری از آلودگی ناشی از كشتی‌ها (مارپل) و الحاقیه‌های آن و كنوانسیون مدیریت آب‌توازن اشاره کرد. همچنین از دیگر اقدامات بین‌المللی در این زمینه، پروژه جهانی تحت عنوان برنامه پایداری بنادر جهان است كه در اوایل سال 2017 توسط اتحادیه بین‌المللی بنادر و لنگرگاه‌ها (IAPH) تعریف شده است. این برنامه كه در انطباق با اهداف هفده‌ گانه توسعه پایدار سازمان ملل طرح‌ریزی شده، به دنبال تقویت و هماهنگی اقدامات پایداری در بنادر سراسر جهان و توسعه همكاری‌های بین‌المللی با شركای بنادر در زنجیره‌های تأمین است.

 ابزارهای سیاستی دولت‌ها: نظیر سیاست‌های كنترل آلایندگی (مانند تعیین مناطق كنترل انتشار در سطح ملی و منطقه‌ای)، اجرای سیاست‌های مالیاتی، به‌ کارگیری سیاست‌های منعطف‌تر (در مقابل سیاست‌های دستوری) مانند سیستم‌های مالیات بر كربن (كنترل و تجارت) به معنای كنترل آلودگی با تعریف محرك‌ها و مشوق‌های اقتصادی.

 استفاده از منابع انرژی جایگزین و سوخت‌های با آلایندگی كمتر: شامل مواردی نظیر بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند امواج ساحلی، انرژی خورشیدی و انرژی باد به عنوان جایگزین نیروی برق مورد استفاده در بنادر، استفاده از سوخت LNG در كشتی‌ها و تولید سوخت‌های با درصد سولفور پایین‌تر.

بهبودهای فناورانه و بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال به منظور افزایش بهر‌ه‌وری عملیات بندری: استفاده از فناوری‌ها به منظور ارتقاء بهره‌وری سیستم‌های عملیات جهت افزایش سرعت انجام عملیات و كاهش ازدحام در بنادر و به حداقل رساندن نیاز به توسعه فیزیكی، استفاده از تجهیزات بندری سبز و استفاده مفید از هدررفت‌های انرژی تجهیزات برای مقاصد دیگر.

 بهبــــــودهای فنـــــــــاورانه در كشتــــــی‌ها: بهبود فناوری‌های مورد استفاده در كشتی‌ها به منظور كاهش مصرف سوخت و آلایندگی.

  بهبودهای ارتباطات لجستیكی بندر و پسكرانه: شامل توسعه پسكرانه و امكانات بندری به منظور استفاده از حمل ریلی به جای حمل جاده‌ای، از طریق تكمیل ارتباطات ریلی بندر و ایجاد زیرساخت‌هایی مانند بنادر خشك برای كاهش ازدحام بنادر و بهره‌گیری هر چه بیشتر از منافع زیست‌محیطی و اقتصادی نهفته در حمل ریلی.

 منابع:

- www.mdpi.com

- www.unctad.org

- www.imo.com

- sustainableworldports.org

- www.greenport.com

- www.ukmarinesac.org.uk

- www.unglobalcompact.org