بایدها و نبایدهای تالاب انزلی

مدت زیادی است که زنگ خطر برای تالاب انزلی که یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی شمال کشور محسوب می‌شود به صدا درآمده و نهادهای متعددی سعی دارند برنامه‌هایی برای خروج از خطراتی که این تالاب را تهدید می‌کند، تدوین کنند. ورود پدافند غیرعامل و نهادهای برنامه‌ریز در این زمینه نشان می‌دهد که باسرانجام مسوولان متوجه شده‌اند که خطرات زیست‌محیطی تنها به اکوسیستم ضربه نمی‌زند بلکه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی دارد.
چرا احیای تالاب انزلی مهم است؟
تالاب انزلی در همسایگی سه شهر رشت، انزلی و صومعه سرا ۲۰ هزار هکتار وسعت دارد که البته به شهر رشت نچسبیده، اما با جغرافیای سیاسی محدوده رشت همسایه است. این تالاب که حوضه آبریز آن ۳۷۴ هزار هکتار مساحت دارد، در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب های بین المللی کنوانسیون رامسر ثبت شد.
این تالاب، زیستگاه پرندگانی است که در مقاطعی از سال از کشورهای همسایه شمالی به ایران مهاجرت می کنند.
قو، غاز، اردک تاجدار، خوتکا، کله سبز، نیلوش، عقاب تالابی، لیل، دلیجه، سنقر تالابی و پرستوهای دریایی از جمله پرندگانی هستند که به تالاب انزلی می‌آیند. تخمین زده شده که تالاب انزلی پذیرای حدود ۱۰۰ نوع پرنده است.
بافت گیاهی تالاب انزلی که شامل گیاهان حاشیه‌ای، گیاهان شناور و گیاهان غوطه‌ور است، بر زیبایی این تالاب افزوده است.
آلودگی تالاب انزلی و خطر نابودی
تالاب انزلی علاوه بر برخورداری از منابع غنی طبیعی، نقش تصفیه‌خانه‌ای طبیعی را برای گیلان ایفا می‌کند. سرریز شدن فاضلاب واحدهای مسکونی و صنعتی که یا مستقیما وارد تالاب می شوند و یا از طریق رودخانه‌های منتهی به تالاب به این ناحیه سرریز می‌شوند، نه تنها گونه‌های طبیعی تالاب را در معرض خطر قرار داده، بلکه رسوبات ناشی از فاضلاب‌ها، باعث کاهش عمق تالاب شده است. در حال حاضر فاضلاب‌های رشت، مرکز استان از طریق رودخانه‌های زرجوب و گوهررود ابتدا به رودخانه پیربازار و از آنجا به تالاب می‌آیند.
اما یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی تالاب، شیرابه‌های مرکز دفن زباله سراوان رشت است؛ جایی که پذیرای زباله‌های رشت و بسیاری از شهرهای دیگر گیلان است و این زباله‌ها نه تنها زندگی را برای مردم سراوان تقریبا غیرممکن کرده، بلکه زیستگاه مهمی مثل تالاب انزلی را هم در معرض نابودی قرار داده است؛ تا جایی که عمق تالاب انزلی امروز در روایت‌های مختلف به یک و نیم تا نیم متر کاهش یافته و این در حالی است که عمق تالاب در سال‌های میانی دهه ۱۳۵۰ به ۸/۵ متر می‌رسید.
اما فارغ از فاضلاب‌های انسانی و صنعتی که راهی تالاب می‌شوند، این اکوسیستم ارزشمند دو دشمن تقریبا طبیعی نیز دارد که نفس تالاب را به شماره انداخته است؛ آزولا و سنبل آبی.
آزولا یک علف هرز مهم آبزی شناور است که امروز گریبان تالاب انزلی را گرفته است. جالب است که سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و سازمان کشاورزی در سال ۱۳۶۳ این جلبک غیربومی را از کشور فیلیپین وارد کشور کرد. هدف از ورود این گیاه به کشور تولید علوفه برای دام و طیور و تهیه کود سبز برای مزارع برنج استان گیلان در منطقه رها‌سازی شد و از آنجا به تالاب انزلی رسید.
باز هم جالب است که آزولا کاملا اتفاقی از مزارع به تالاب انزلی نرسید. این جلبک سال‌ها پیش‌ به این دلیل به تالاب انزلی آورده شد، تا به خاطر رشد خوب و ارزش تغذیه‌ای بالا، از آن علوفه برای دامداران تهیه شود. دامداران سودی از این سیاست نبردند و نبود رقیب غذایی و دشمن طبیعی برای آزولا که از جنوب شرقی آسیا آمده بود، موجب شد تا خیلی زود تالاب انزلی پوشیده از آزولا شود. آزولا با رشد سریع و زمان کوتاه دو برابر شدن، دارای قدرت بالایی برای گرفتن نفس‌های آبزیان تالاب انزلی است. این گیاه غیر بومی‏ با پرده‌ای به ضخامت ۱۰ سانتی‌متر سطح تالاب ‌انزلی را سبز کرده ‌و از رسیدن نور خورسید به سطوح زیرین آب جلوگیری می‌کند. بسیاری از این آبزیان مانند انواع ماهی‌ شامل اردک ماهی، سوف، سیم در اثر کمبود اکسیژن تلف شدند.
اما دشمن شماره دو، سنبل آبی است. سنبل آبی گیاه زیبایی است حدود چهار سال پیش از طریق مسافرانی که به این منطقه رفته بودند وارد ایران و گیلان شده و به دلیل نگهداری دراستخرهای خانگی تکثیر و نادانسته راهی تالاب بین المللی انزلی شد.
سنبل آبی به دلیل ترشح سم توکسین و غیرقابل مصرف بودن برای آبزیان از جلبک آزولا خطرناک‌تر است و می‌تواند برای تالاب ناتوان انزلی که عمق آن به یک متر کاهش یافته است بحران ایجاد کند.
این گیاه مهاجم قدرت تکثیر زیادی دارد و به دلیل داشتن بادکش روی آب شناور می‌ماند و مانع رسیدن اکسیژن به آبزیان تالاب می‌شود.
شاید یکی از پرسروصداترین پروژه‌های کشور، احداث کنارگذر انزلی بود که ساخت آن حدود دو دهه به طول انجامید. اگرچه کمبود اعتبار یکی از دلایل عمده تاخیر در پروژه‌های بزرگ کشورمحسوب می‌شود، اما در مورد پروژه کنارگذر انزلی، اختلاف وزارت راه و سازمان محیط زیست مهم‌ترین عامل تاخیر در اجرای پروژه بود. از یک‌سو احداث کنارگذر، از سوی کارشناسان، یکی از زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه انزلی به شمار می‌رفت، اما مدافعان محیط زیست معتقد بودند که این پروژه به اکوسیستم منطقه لطمه می‌زند.
در سال ۱۳۸۸، پس از بیش از یک دهه، با تهیه گزارش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، هیئت دولت ساخت کنارگذر انزلی را با اصلاحات اساسی و با توجه به موازین علمی قطعی اعلام کرد. پس از تاخیرهای فراوان تیرماه سالجاری، هفت کیلومتر از جاده کنارگذر انزلی زیر بار ترافیک رفت.
با این حال مدافعان محیط زیست می‌گویند که اصلاحات در نظر گرفته از سوی معاونت ریاست جمهوری در ساخت کنارگذر دیده نشده است. به اعتقاد آن‌ها، قرار بود در سه کیلومتری که محل مناقشه است، اقداماتی اصلاحی انجام شود، از جمله اینکه ۶۰ درصد مسیر باید به‌صورت پل احداث می‌شد، به‌گونه‌ای که به روی نهنگ روگا و آبراهه‌هایی که تالاب را به دریا متصل می‌کند، پل معلق با دهانه بزرگ و با تعداد پایه‌های (ستون‌های) کم و در خارج آب احداث شود؛ به این ترتیب که بزرگی دهانه مقرر بین ۱۲۰ تا ۲۰۰ متر باشد.
البته در گزارش معاونت ریاست جمهوری اصلاحات به تخصیص بودجه کافی موکول شده بود که با توجه به مشکل نقدینگی دولت عملا چنین امکانی فراهم نشده است.
از سوی دیگر، با کاهش آب تالاب که به خشک شدن حاشیه‌هایش منجر شده، پای زمین‌خواران را به منطقه باز کرده و ویلاسازی‌های بی‌رویه شدت گرفته است. همه این‌ها به معنای تهدید مضاعف اکوسیستم تالاب انزلی است.

تلاش برای احیای تالاب انزلی؛ خروجی مطالعه و آموزش جایکا؟
تشریح وضعیت موجود، یکی از اولین گام‌ها برای حل یک مشکل است. خوشبختانه مسوولان در دو سال اخیر خطر نابودی تالاب انزلی را جدی‌تر گرفته‌اند. اما بدون اقدامات عملی امکان پیشرفت در رفع خطر وجود ندارد.
در سال ۲۰۰۳ بود که تیم آژانس بین‌المللی همکاری‌های ژاپن موسوم به جایکا به ایران آمد تا ضمن مطالعه برای احیای تالاب انزلی در روند اجرایی این پروژه نیز مشارکت کند. در مرحله اول این همکاری که حدود ۹ سال به طول انجامید، مطالعات به بخش حفاظت از محیط زیست محدود ماند، اما از سال ۱۳۹۳ زمینه‌های اکوتوریسم، مدیریت آبخیز، مدیریت پساب و آموزش زیست محیطی نیز به حوزه های ماموریتی جایکا اضافه شد. جایکا در زمینه‌ی آموزش زیست محیطی و فعال کردن سازمان های مردم‌نهاد زیست محیطی نیز موفق نبوده است. سطح آگاهی عمومی درباره‌ی تالاب انزلی امروز نسبت به سه سال پیش تغییر محسوسی نداشته و از بین سازمان‌های مردم نهاد نیز تنها همان‌هایی به میدان آمده‌اند که سال‌ها پیش از مسوولین نگران تالاب انزلی شده‌ بودند. البته جایکا از بخش‌هایی از پروژه‌های مقطعی لایروبی مشارکت داشت، اما خروجی‌اش آن‌طور که مسوولان انتظار داشتند نبوده است. شاید یکی از دلایل برآورده نشدن انتظارات مسوولین عدم شناخت کافی نسبت به روند طولانی لازم برای مقابله با تهدیدات زیست محیطی باشد.
برای مثال دو سال پیش، با همکاری گروه‌های مردم‌نهاد ۳۲۰ هکتار از وسعت تالاب انزلی که سنبل آبی پوشانده بود پاکسازی شد. اما واقعیت این است که برای ریشه کن کردن سنبل آبی در تالاب بین المللی انزلی به ۱۵ سال پاکسازی مداوم نیاز است و تداوم یکی از مهم‌ترین فاکتورهای است که نباید قربانی مطالبه غیرمنطقی حل مشکل در یک سال شود.
همانطور که گفته شد، ورود فاضلاب‌های خانگی و صنعتی به تالاب انزلی یکی از عوامل اصلی آلودگی آن است.
برای جلوگیری از این اتفاق، باید منشاء آلودگی پاکسازی شود. خرید زباله‌سوزهای استاندارد برای شهرهای استان نیاز به بودجه چند صد میلیاردی دارد. خرید این زباله‌سوزها قطعا لازم است، اما بخش زیادی از آلودگی‌ها از طریق رودخانه‌های بزرگی که بی‌واسطه یا با واسطه به تالاب می‌رسند.
در سال ۱۳۹۱ براساس مطالعات دانشگاه صنعتی شریف، میزان اعتبار لازم برای دو رودخانه گوهررود و زرجوب که از مهم‌ترین تهدیدات تالاب انزلی هستند حدود سه هزار میلیارد تومان ارزیابی شد که البته این رقم مربوط به آغاز سال ۱۳۹۲ بود.
اگرچه این آمار و ارقام به ظاهر ناامیدکننده به نظر می‌رسد، اما با یک برنامه‌ریزی دقیق، واقع‌بینانه و با زمانبندی مشخص می‌توان با مشارکت بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد، زندگی را بار دیگر به تالاب انزلی بازگرداند و از مزایایش بهره‌مند شد. اما نکته‌ای که در این بین نباید مغفول بماند لزوم استفاده از توانمندی‌های مردمی است، چرا که موضوعات زیست محیطی بدون مشارکت مردم که ذی‌نفعان اصلی آن هستند، امکان‌پذیر نخواهد بود.