وداع هند با چابهار؟

به گزارش مانا، آمریکا معافیت تحریمی بابت حضور هندی‌ها در بندر چابهار را لغو کرد. روز گذشته معافیت تحریمی بندر چابهار ایران برای هند که در سال ۲۰۱۸ صادر شده بود، با هدف اعمال «فشار حداکثری» توسط آمریکا لغو شد. این معافیت که ذیل قانون آزادی و مقابله با گسترش سلاح‌های هسته‌ای ایران (IFCA) صادر شده بود، به هند و سایر کشور‌ها اجازه می‌داد با هدف کمک به توسعه اقتصادی افغانستان، بدون مواجهه با تحریم‌های آمریکا در این بندر حضور و سرمایه‌گذاری داشته باشند.

‌هدف مقام‌های دولت هند از امضای قرارداد با ایران این بود که با سرمایه‌گذاری در بندر چابهار، راه جدیدی برای ترانزیت کالا از مسیر ایران هموار کنند و دیگر ناگزیر به بده‌بستان با رقیب دیرینه خود یعنی پاکستان نباشند. هند با توسعه بندر چابهار می‌تواند به عنوان یکی از کانون‌های فرستنده کالا به جهان، از طریق شبکه ریلی و جاده‌ای ایران به افغانستان، ازبکستان، قزاقستان و مناطقی از پهنه سرزمینی روسیه دسترسی پیدا کند؛ اما اکنون تحریم جدید ترامپ، این ابرپروژه مهم مشترک هند و ایران را متوقف خواهد کرد و منافع هندی‌ها، شاید حتی بیش از منافع ایران تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت.

بر اساس این گزارش، با تصمیم آمریکا، لغو معافیت تحریمی بندر چابهار از ۲۹ سپتامبر برابر هفتم مهرماه اجرایی می‌شود؛ تصمیمی که رسانه‌های هندی آن را ضربه دیگر دولت دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا به اقتصاد این کشور آسیایی پس از جنگ تعرفه‌ای ماه‌های اخیر توصیف کرده‌اند. خبرگزاری‌ ای‌ان‌آی در این رابطه گزارش داد: طبق بیانیه وزارت امور خارجه آمریکا در این باره، اپراتور‌های بندر چابهار در ایران از ۲۹ سپتامبر با تحریم‌های آمریکا مواجه خواهند شد.

بندر چابهار برای هندی‌ها اهمیت استراتژیک دارد. این بندر فرصت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری در منطقه آسیای مرکزی و اروپا را برای آنها فراهم می‌کند و به آنها امکان می‌دهد محدودیت‌های ایجاد شده توسط چین و پاکستان را دور بزند. بندر چابهار در جنوب شرق ایران و در نزدیکی بندر گوادار واقع شده است. تسلط چینی‌ها بر بندر گوادار بر تمایل هندی‌ها برای حضور حداکثری در بندر چابهار دامن زده است. این بندر شامل دو پایانه به نام‌های شهید کلانتری و شهید بهشتی است که هر یک از پنج اسکله دارد. این اسکله‌ها ظرفیت بالایی برای حمل‌ونقل کالا‌های تجاری ایجاد می‌کند و به دلیل مزایای راهبردی و لجستیک آن حائز اهمیت است.

ایران و هند در سال ۲۰۰۳ بر سر توسعه بندر چابهار با همدیگر توافق کردند، اما این توافق‌نامه در سال ۲۰۱۶ به امضا رسید و رسمیت پیدا کرد. این نخستین بار بود که یک قرارداد مهم میان ایران و هند برای توسعه بندر چابهار امضا شد، قراردادی که هندی‌ها آن را تجلی ملموس از تمایل مشترک دو کشور برای توسعه چابهار به عنوان قطب مهم اتصال منطقه‌ای توصیف کردند.

این قرارداد در نهایت از سال ۲۰۱۹ و با پذیرش هر دو کشور مبنی بر بهره‌برداری از بندر در قالب قرارداد‌های یک‌ساله اجرایی شد. سرمایه‌گذاری هندی‌ها در قالب قرارداد به صورت ساخت، تملک، بهره‌برداری و واگذاری (B.O.O.T) بود و براساس آن هند باید به میزان ۸۵‌ میلیون دلار در چابهار، تجهیزات حمل و بارگیری خریداری و نصب کند.

هند همچنین متعهد شده بود ۱۵۰‌میلیون دلار برای توسعه زیرساخت‌های بندری چابهار از جمله برای اتصال این بندر به پس‌کرانه ایران تامین مالی کند. با وجود عملیاتی شدن سرمایه‌گذاری هندی‌ها در این بندر و مشخص شدن مسیر توسعه، اما روند سرمایه‌گذاری از سوی آنها به دلایل متعدد و البته بیش از هر چیز تحریم، بسیار کند پیش رفت و بار‌ها مورد انتقاد ایران قرار گرفت.

مسعود پل‌مه دبیرکل انجمن کشتیرانی پیش‌تر گفته بود: بندر چابهار برای بالا بردن سرعت تخلیه کشتی‌ها، به تجهیزات راهبردی نیاز دارد، اما در این قرارداد شرایط و تجهیزات لازم برای پیشبرد به گونه‌ای رقم نخورد که علاوه بر انتفاع کشور ما در این بخش، طرف مقابل نیز سودی از بندر چابهار ببرد.

ایران و هند یک بار دیگر برای توسعه این بندر در سال ۲۰۲۴ توافق‌نامه دیگری در پی توافق پیشین امضا کردند. این قرارداد برای تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالا‌های عمومی بندر شهید بهشتی چابهار و در قالب قراردادی ۱۰ ساله توسط شرکت هندی India Ports Global Ltd میان ایران و هند به امضا رسید. به گفته مهرداد بذرپاش، وزیر سابق راه و شهرسازی، سرمایه‌گذاری هندی‌ها به ارزش ۳۷۰‌میلیون دلار بوده است.

بررسی انتقادها

به گزارش «دنیای اقتصاد»، قرارداد ایران با هندی‌ها در بندر چابهار با انتقاد‌های بسیاری مواجه شد، از جمله اینکه حضور هندی‌ها در بندر چابهار و رقابتی که با چین دارند، ممکن است همکاری ایران و چین را تحت‌الشعاع قرار دهد؛ همچنین روابط تجاری ایران و پاکستان آسیب ببیند. عده‌ای نیز به نادیده گرفتن سرمایه‌گذاران داخلی در توسعه این بندر اشاره کردند که با وجود ظرفیت سرمایه‌گذاران داخلی در انجام فرایند‌های عملیاتی و اجرایی در این بندر، چرا وزارت راه و شهرسازی با هندی‌ها قرارداد امضا کرده است. موافقان نیز معتقدند همکاری با هندی‌ها منجر به ایجاد توازن منطقه‌ای بین رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی ایران خواهد شد.

مؤسسه مطالعات جنوب آسیا (ISAS) نیز اعلام کرد، با عملیاتی شدن سرمایه‌گذاری بلندمدت، چابهار این پتانسیل را دارد که به قطب مهمی برای ارتباط هند با کشور‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی و افغانستان تبدیل شود. با این حال، برای افزایش پتانسیل تجاری و استراتژیک آن، توسعه بندر باید با پروژه اتصال بزرگ‌تر یعنی کریدور شمال - جنوب (INSTC) ادغام شود. این کریدور، انتقال کالا از بمبئی به بندرعباس و سپس به بندر انزلی در دریای خزر از طریق جاده را امکانپذیر می‌کند. در نهایت، محموله از طریق کشتی به بندر آستاراخان و از طریق راه‌آهن به سایر نقاط روسیه و اروپا حمل می‌شود.

اهمیت ترانزیتی چابهار تکمیل این همکاری و اجرای پروژه‌های ذیل توافق‌نامه ایران و هند، مزایای تجاری بسیاری را به همراه خواهد داشت؛ هند به آرزوی دیرینه خود یعنی دسترسی به بازار کشور‌های آسیای مرکزی، اروپا و افغانستان خواهد رسید و ایران نیز به عنوان یک مرکز ترانزیتی و محلی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و تعامل با اقتصاد جهانی ایفای نقش خواهد کرد؛ به‌علاوه امنیت ژئوپلیتیک منطقه نیز تامین خواهد شد.

با این حال، توسعه بندر چابهار با چالش‌های خاص مانند مخالفت ایالات متحده و وضعیت ناپایدار حاکم بر افغانستان مواجه است و با اعلام آمریکا مبنی بر لغو معافیت تحریمی هند در چابهار، شرایط پیچیده‌تر خواهد شد.

توکاس پیگوت، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای عنوان کرد: وزیر امور خارجه آمریکا طبق سیاست فشار حداکثری رئیس‌جمهور ترامپ، معافیت از تحریم‌هایی که در سال ۲۰۱۸ ذیل قانون آزادی ایران و مقابله با اشاعه تسلیحات کشتار جمعی برای کمک به بازسازی افغانستان و توسعه اقتصادی صادر شده بود را لغو می‌کند که از ۲۹ سپتامبر (هفتم مهر) اجرایی خواهد شد. با اجرایی شدن این لغو معافیت، اداره‌کنندگان بندر چابهار یا کسانی که به فعالیت‌های دیگر توصیف‌شده در قانون یاد شده می‌پردازند، در معرض اعمال تحریم‌ها ذیل این قانون قرار می‌گیرند. بنابر گزارش ایسنا، در این بیانیه ادعا شده است که این اقدام برای هدف قرار دادن شبکه مالی نیرو‌های مسلح ایران و اعمال «فشار حداکثری» بر این کشور انجام گرفته است.

واکنش هندی‌ها به اسنپ‌بک؟

وزارت امور خارجه آمریکا در این بیانیه مدعی شد: آمریکا امروز با هدف قرار دادن یک شبکه مالی غیرقانونی به همراه چندین فرد و نهاد در هنگ‌کنگ و امارات متحده عربی با فعالیت‌های «ثبات‌زدا»‌ی ایران به مقابله می‌پردازد. این شبکه‌ها فروش نفت ایران را تسهیل کرده‌اند که برای نیرو‌های قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، وزارت دفاع و لجستیک نیرو‌های مسلح ایران سودآوری دارد. از این پول‌ها برای حمایت از نیرو‌های نیابتی تروریستی منطقه و توسعه سامانه‌های تسلیحانی استفاده می‌شود که برای نیرو‌های آمریکایی و متحدان ما خطرآفرین است. این رسانه هندی در ادامه نوشت: این اقدام برای به انزوا کشاندن ایران انجام شده است که ممکن است تاثیر چشم‌گیری بر سرمایه‌گذاری‌های راهبردی هند در بندر چابهار داشته باشد.

بر اساس این گزارش، با وجود آنکه مواضع مقامات هندی درباره تحریم‌های آمریکا بر این بوده است که به تحریم‌های یکجانبه اعمال شده از سوی دیگر کشور‌ها توجهی نمی‌کنند، اما تاکید داشتند که تحریم‌های سازمان ملل قابل‌اجراست و به آن احترام می‌گذارند. حتی در صورتی که هند لغو این معافیت تحریمی را نادیده بگیرد، فعال شدن مکانیسم ماشه احتمالاً مانع جدی‌تری بر سر همکاری ایران و هند در بندر چابهار خواهد بود.

منبع: دنیای اقتصاد