نیرویی که اقیانوس‌ها را جابجا می‌کند

طبق گزارش سازمان ژئوفیزیک روسیه این زلزله تقریباً در ۱۴۹ کیلومتری جنوب شرقی پتروپاولوفسک کامچاتسکی رخ داد و بزرگی آن ۸.۷ ریشتر ثبت شد که بعداً توسط سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده به ۸.۸ ریشتر ارتقا یافت. مرکز زلزله تنها ۱۳۰ کیلومتر از پایگاه زیردریایی ریباچی در ویلوچینسک فاصله داشته که مکان استقرار یکی از بزرگترین مراکز تسلیحات هسته‌ای و سکو‌های پرتاب استراتژیک روسیه است. این پایگاه به عنوان یکی از اجزای اصلی ناوگان اقیانوس آرام روسیه، میزبان چندین کلاس از زیردریایی‌های هسته‌ای است که قادر به پرتاب صد‌ها کلاهک هسته‌ای بوده و عنصر اصلی بازدارندگی استراتژیک روسیه را تشکیل می‌دهند.

زلزله کامچاتکا یک معضل استراتژیک را برجسته می‌کند که متمرکز کردن قابلیت‌های هسته‌ای در مکان‌های ناپایدار از نظر زمین‌شناسی تا چه اندازه می‌تواند ناایمن باشد. به نظر می‌رسد مکان ایجاد یکی از خطرناک‌ترین ذخایر هسته‌ای در سطح یکی از فعال‌ترین مناطق لرزه‌خیز جهان یک پارادوکس استراتژیک است که موجبات نگرانی تحلیلگران امنیتی وساکنان محلی را فراهم کرده است.

کامچاتکا منطقه‌ای لرزه‌خیز که با دریا‌های برینگ و اوخوتسک در اقیانوس آرام هم‌مرز است و اقیانوس آرام مرکز اصلی فعالیت‌های زمین ساخت است که در اطراف لبه‌های آن در منطقه‌ای که به عنوان حلقه آتش   “Ring of Fire” نامیده می‌شود، به دلیل فرورانش صفحه اقیانوس آرام به زیر صفحات تکتونیکی اطراف زلزله‌های فراوانی رخ می‌دهد. حلقه آتش کمربندی به شکل نعل اسب است که اقیانوس آرام را احاطه کرده و تقریباً ۹۰ درصد از زمین‌لرزه‌های جهان و حدود ۷۵ درصد از کل آتشفشان‌های فعال زمین را در خود جای داده است.

زلزله کامچاتکا ناشی از فرآیند زمین‌شناسی فرورانش است که در این فرآیند صفحه اقیانوس آرام به زیر شبه‌جزیره کامچاتکا که بخشی از صفحه آمریکای شمالی است، رانده می‌شود. در تکتونیک صفحه‌ای صفحات عظیمی از پوسته زمین که مانند قطعات یک پازل در کنار هم قرار می‌گیرند، دائماً روی لایه‌ای از مواد مذاب در بخشی از گوشته زمین که آستنوسفر نامیده می‌شود، حرکت می‌کنند. حرکات این صفحات به صورت برخورد با یکدیگر، از هم جدا شدن و یا در کنار یکدیگر لغزیدن می‌تواند موجب فعالیت‌های تکتونیکی و بروز زمین لرزه‌ها شود.

هشدار برای امواج سونامی در مناطق گسترده‌ای از ژاپن، آلاسکا و سواحل غرب امریکا، کانادا، مکزیک، پرو، شیلی، نیوزیلند و اندونزی حاکی از خطر گسترده تری بود که پس از زلزله کامچاتکا مناطق ساحلی را مورد تهدید قرار می‌داد. سونامی ناشی از جابجایی ناگهانی بستر دریاست که در آن امواجی  با سرعت یک هواپیمای جت در سطح اقیانوس عمیق به حرکت درآمده و در سواحل با رسیدن به آب‌های کم‌عمق‌تر، سرعتشان کاهش یافته، اما ارتفاعشان به طور چشمگیری افزایش می‌یابد.

علاوه بر بلایای طبیعی زلزله و سونامی آنچه عاملی برای بروز بحران انسان‌ساخت در این زمین لرزه بوده، بحث در مورد ایمنی محل استقرار زیردریایی‌های هسته‌ای نیروی دریایی روسیه بوده که در فاصله ۷۵ مایلی از مرکز زلزله قرار داشته است. مرکز زلزله نزدیک به خلیج آواچا، مکان استقرار برخی از استراتژیک‌ترین زیردریایی‌های هسته‌ای نیروی دریایی روسیه بوده و پایگاه زیردریایی ریباشی در خلیج آواچا، محل استقرار زیردریایی‌های پیشرفته موشک بالستیک هسته‌ای کلاس بوری و نسل جدیدتر و پیشرفته‌تر از آن یعنی بوری-ای است. این شناور‌ها محور بازدارندگی هسته‌ای زیرآبی روسیه را تشکیل می‌دهند و برای عملیات دفاعی استراتژیک این کشور حیاتی هستند. روسیه در در ماه ژوئیه ۲۰۲۵ زیردریایی هسته‌ای Knyaz Pozharsky، جدیدترین زیردریایی موشکی بالستیک کلاس بوری‌ای Borei-A خود را که مجهز به ۱۶ موشک بالستیک قاره‌پیمای Bulava و ویژگی‌های پیشرفته رادارگریزی است، به بهره‌برداری رسانده است. این زیردریایی‌های هسته‌ای از تسلط استراتژیکی و تاکتیکی روسیه در حفظ تعادل قدرت جهانی پشتیبانی می‌کنند به خصوص در زمانی که مسکو با فشار استراتژیک فزاینده‌ای از سوی ناتو، فرماندهی هند و اقیانوسیه ایالات متحده (USINDOPACOM) و بازیگران منطقه‌ای در سراسر حاشیه اقیانوس آرام رو‌به‌رو باشد.

یک نقص در پایگاه زیردریایی ریباشی اعم از انبار کلاهک، سیستم‌های سوخت‌رسانی موشک یا از دست دادن زیرساخت فرماندهی زیردریایی می‌تواند منجر به نشت کنترل نشده تشعشعات، پرتاب‌های تصادفی موشک یا از دست رفتن کامل مهار دارایی‌های هسته‌ای شود. علاوه بر آن نزدیکی مرکز این زلزله به پایگاه زیردریایی ریباشی نگرانی‌هایی را در مورد تاب‌آوری لرزه‌ای چنین زیرساخت‌های نظامی پرخطر را ایجاد می‌کند. استدلال می‌شود که حتی تأسیساتی که برای مقاومت در برابر حملات هسته‌ای طراحی شده‌اند، ممکن است در برابر نیرو‌های جانبی، ارتعاشات رزونانس و اختلالات زیر بستر دریا که توسط زلزله‌ای به بزرگی ۸.۸ ریشتر ایجاد می‌شوند، آسیب پذیرباشند.

با توجه به مخاطرات ژئوپلیتیکی، ایمنی عملیات بازدارنده هسته‌ای زیردریایی می‌تواند از کنترل نظامی کرملین خارج شود، یک ناوگان زیردریایی آسیب‌دیده در کامچاتکا ضربه‌ای جدی به توانایی روسیه در حفظ یک بازدارندگی هسته‌ای متعادل در سراسر صحنه‌های اروپا و اقیانوس آرام خواهد بود. همچنین با ادامه تشدید تنش‌های جهانی از اوکراین تا تنگه تایوان، هرگونه تنزل جایگاه استراتژیک ناوگان اقیانوس آرام روسیه می‌تواند با اثرات موجی از طریق برنامه‌ریزی دفاعی منطقه‌ای در واشنگتن رو‌به‌رو شود.

در بحبوحه بن‌بست دیپلماتیک بر سر جنگ روسیه در اوکراین، دونالد ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده در اول آگوست ۲۰۲۵ با اعزام دو زیردریایی هسته‌ای به آب‌های مجاور روسیه موجب تشدید تنش‌ها میان واشنگتن و مسکو شد. این تصمیم در پاسخ به سخنان تند دیمیتری مدودف، رئیس جمهور سابق روسیه به اولتیماتوم آتش‌بس ترامپ گرفته شد که در آن مدودف اعلام کرد: ترامپ نمی‌تواند برای روسیه خط و مرزی تعیین کند، زیرا روسیه می‌تواند اقیانوس‌ها را جابجا کند.

ایالات متحده و روسیه روی هم رفته نزدیک به ۸۷ درصد از کل زرادخانه هسته‌ای جهان را در اختیار دارند و  حدود ۸۳ درصد از کلاهک‌های هسته‌ای مستقر یا آماده استفاده عملیاتی را کنترل می‌کنند. این توازن استراتژیک قدرت ارتباط نزدیکی با کنترل بر اقیانوس‌ها دارد که زیردریایی‌های هسته‌ای در آن نقش حیاتی در حفظ قابلیت حمله ایفا می‌کنند.

اگرچه عوامل طبیعی و ژئومورفولوژیکی مانند زلزله، سونامی و تغییرات تکتونیکی همچنان به طور غیرقابل پیش‌بینی بخش‌های وسیعی از خطوط ساحلی اقیانوس آرام را در معرض خطر تخریب و سیل قرار می‌دهند، اما ملاحظات ژئوپلیتیکی توسط قدرت‌های بزرگی مانند ایالات متحده و روسیه در استفاده استراتژیک از فضای اقیانوس به ویژه استقرار و مانور زیردریایی‌های هسته‌ای همچنان در اولویت است، زیرا کنترل بر حوزه‌های زیر آب برای بازدارندگی، نظارت و تأمین نفوذ دریایی بسیار حائز اهمیت است. بدین ترتیب رقابت ژئوپلیتیکی تضمین می‌کند که اقیانوس‌ها به عنوان یک فضای مورد مناقشه نه تنها توسط نیرو‌های طبیعی بلکه توسط اقدامات عمدی قدرت‌های بزرگ نیز جابجا می‌شوند.

شهره پولاب- دکتری جغرافیای سیاسی و پژوهشگر روابط بین‌الملل