رزیف، میراث دریانوردان خلیج‌فارس

به گزارش مانا، رزیف مراسمی است که به‌منظور ابراز شادی و نشاط در عروسی‌ها و اعیاد بندرکنگ برگزار می‌شود. این مراسم در میدانی نزدیک منزلی که در آن عروسی است، اجرا می‌شود.

در میدان دو گروه که تعداد هر یک بین ۸ تا ۲۰ نفر متغیر است، در مقابل هم قرار می‌گیرند. هر یک از این نفرات خیزرانی در دست دارد که از آن برای اجرا استفاده می‌کنند. در اجرای مراسم هر یک از افراد گروه در هر ردیف دست چپ خود را دور کمر نفر بعد حلقه می‌کند و با دست راست که خیزرانی در آن قرار دارد به اجرای حرکات و فرم‌های خاصی می‌پردازد.

نوازندگان این گروه که کار اصلی را بر عهده‌ دارند در وسط میدان قرار می‌گیرند و دو گروه در دو طرف این نوازندگان قرار دارند، افراد نوازنده شامل سه نوازنده دهل، دو نوازنده دایره (دف) و یک یا دو شلنج‌زن (سنج کوچک) هستند.

با قرار گرفتن هر یک از اعضا در جای خود و کوک سازها، نوازندگان شروع به نواختن می‌کنند و خواننده یا نهیم که معمولاً فردی باتجربه است و در گذشته این نقش را بر عهده ناخداهای مسن و باتجربه می‌گذاشتند، آغاز به خواندن می‌کند.

اشعار اغلب عربی است و گاهی زبان سواحلی نیز شنیده می‌شود. خواندن به این صورت است که از دو نفر نهیم یک نفر می‌خواند و دیگری ادامه آن بیت را با لحنی سنگین‌تر بیان می‌کند، تفاوت لحن صدای دو نهیم نظم و ریتم خاصی را به موسیقی می‌دهد.

تاریخچه رزیف

رزیف‌خوانی از آیین‌ها و آواهای کار است، ازاین‌رو با تغییر شرایط و ضرورت‌های کار به دنبال تبدیل جهازهای بادی به لنچ‌های موتوری که سبب شد تا کارهایی مانند برافراشتن بادبان یا کشیدن لنگر با آن آداب و روسم خاص، یا صیادی و جمع‌آوری تور ماهیگیری به‌صورت دسته‌جمعی از میان برود، برای حفظ و بقای این آیین آن را با ترکیبی از رقص خیزران در جشن‌های عروسی به نمایش گذاشتند تا در کنار آن به یادآوری و حفظ میراث موسیقیایی پدران و آنچه بر آن‌ها گذشته و رنج و مشقت‌هایی که برای به دست آوردن لقمه‌ای نان تحمل کرده‌اند، یاری رسانند و این آیین را به نسل‌های آینده منتقل کنند.

رزیف در گذشته رقص شمشیر بوده است، به‌ ضرورت تحولات تمدنی اکنون رقص خیزران است و جوهره و کارکرد انسانی آن ایجاد اتحاد و همبستگی است، بنابراین بیشتر موسیقی حماسی محسوب می‌شود و خواندن آن اشعار برای ترغیب مردم به دفاع و جنگیدن از خاک سرزمین بوده است.

رزیف برگرفته از واژه رزیف است که از قرار گرفتن افراد در دو ردیف به هنگام اجرا اشاره دارد، این مراسم در جزیره قشم به نام عضوا یا عصوا معروف است. گویا این نام از خیزران به‌عنوان عصا گرفته ‌شده که به‌مرور زمان به عصوا تبدیل‌ شده است.

در آیین رزیف حرکت و موسیقی از اهمیت و نمود بیشتری برخوردار است.

حرکت

حلقه کردن دست دور کمر یکدیگر به‌عنوان یک دال در یک ردیف به‌طور منظم مدل و نشانی از اتحاد و همدلی میان کسانی است که در جهازهای بادی کار می‌کردند. این حلقه‌ها هر یک به‌مثابه حلقه‌های زنجیری هستند که پاره شدن آن‌ها باعث از هم گسستن زنجیره کار در جهاز می‌شود زیرا درستی انجام کار هر یک از جاشوان بر روی دریا از پیوستگی زنجیرواری برخوردار است و اختلال در کار هر یک موجب ایجاد مشکل در روند کاری سایر جاشوان و در نهایت جهاز می‌شود.

موسیقی

موسیقی از دیرباز در اغلب ارکان زندگی مردم نقش داشته و انسان‌ها در وضعیت مختلف از آن استفاده می‌کرده‌اند، از همین رو است که ما شاهد انواع موسیقی از قبیل موسیقی مذهبی، حماسی، رزمی، عرفانی، بزمی، جشن و عزاداری و ... هستیم.

اما موسیقی حماسی در موسیقی نواحی ایران  پیشینه‌ای سترگ در این سرزمین دارد.

یکی از دلالت‌های نشانه‌شناسی فرهنگی در رزیف موسیقی خاص این آیین است، به دلیل مبادلات تجار بین ساحل‌نشینان کنگ و بنادر سایر سرزمین‌ها به‌خصوص کشورهای عربی و آفریقایی نوع موسیقی و اجراها بسیار به هم شبیه هستند، به‌طوری‌که آوازهای کاری که در رزیف خوانده می‌شود به زبان عربی و سواحلی هستند. آوازها و نغماتی که در هنگام کار بر روی لنج و دریا خوانده می‌شود از مهم‌ترین و متنوع‌ترین بخش‌های موسیقی کار در بندرکنگ محسوب می‌شود. به این نغمه‌ها در کنگ نهمه (nahme) و در مناطق دیگر مثل جزیره خارک انهم یا نهم می‌گویند. در روستاهای ساحلی به آن نهمه می‌گویند، آوازهای دریایی، برای سرگرمی و نیز رفع خستگی و ایجاد هماهنگی در کارهای گروهی خوانده می‌شوند.

از ویژگی‌های ترانه‌های کار، هماهنگی کامل شعر و طنین موسیقیایی آن‌ها با حرکات بدنی کارورزان و ابزار مورد استفاده کار است. این آواها و نهمه‌ها به لحاظ ریتم و آهنگ کلام به نیازهای حسی و عاطفی کارورزان پاسخ می‌دهد.

هماهنگی موسیقی باعث تجهیز روانی نیروی کار و تحقق انجام کار دل‌انگیز و انتقال فرهنگی، به‌عنوان بخشی از ثروت معنوی جامعه می‌شود که از دیگر کارکردها و ویژگی‌های ترانه‌های کار محسوب می‌شوند.

سازها و ابزار موسیقی که در آیین رزیف مورد استفاده قرار می‌گیرد شامل ساز کوبه‌ای مانند دهل، کسر، پیپه و دف یا دایره و ساز برنجی مانند شلنج یا سنج کوچک است.

موسیقی در آیین رزیف شامل آواها و موسیقی کار و همچنین موسیقی حماسی است.

ریتم نهمه، گاه تند، گاه کند، متناسب با کاربرد آن است، نهمه‌ها اصولاً به معنای آوازهای دریایی است و به ‌منظور تهییج، تشویق و ترغیب ملوانان و برای حفظ روحیه و ایجاد تنوع اجرا می‌شوند، برخی از این آوازها دارای مضمون حماسی‌ هستند.

نهمه از سوی یک تک‌خوان و پاسخ دسته‌جمعی سایر جاشوها اجرا می‌شود. تک‌خوان همان سرهنگ است که رهبری گروه را بر عهده دارد و گاه این مسئولیت را ناخدا بر عهده می‌گیرد.

آواها و نواهای نهمه، در تهییج روحیه کارکنان کشتی (جاشوها) و تحمل کارهای طاقت‌فرسای دریانوردی، بسیار اهمیت دارد. این نهمه‌ها در گذشته از تنوع بیشتری برخوردار بوده‌اند، به‌گونه‌ای که برای هرکدام از فعالیت‌های گروهی مانند افراشتن شراع (بادبان)، لنگر، تور و دیگر ادوات صید، میداف زدن (پارو کشیدن)، بارگیری و تخلیه بار، نهمه ویژه‌ای خوانده می‌شده است.

رزیف یک نقش یا کارکرد پنهان نیز دارد و اینکه به‌عنوان فعالیت‌های جمعی حس اشتراک هنجارها و ارزش‌های جمعی و درنتیجه تعلق، هویت، انسجام و وحدت جمعی را تقویت می‌کند. با این وصف، مناسک گروهی در خدمت حفظ منافع جمعی هستند، چراکه همبستگی اجتماعی را تضمین می‌کنند و سلامت روحی و روانی اجتماع را به ارمغان می‌آورند.

به‌هر حال ایجاد و حفظ همبستگی اجتماعی برای ادامه حیات مفید و ثمربخش جوامع، بسیار مهم و تعیین‌کننده است و جشن‌های گروهی ابزار مناسبی برای ایجاد چنین همبستگی اجتماعی به شمار می‌روند چراکه معمولاً برگزاری جشن‌ها با هر عنوان و علتی که باشند، مورد استقبال عموم مردم قرار می‌گیرند.

هر امری که شادابی، نشاط، همبستگی و انسجام اجتماعی را هم‌زمان به وجود می‌آورد، شایسته آن است که بیشتر از آنچه امروز هست، مورد توجه قرار گیرد.