گردشگری دریایی صنعتی بدون دود و پر سود

بسیاری از کشورها، این صنعت پویا را منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه زیرساخت ها می دانند. جاذبه های گردشگری به عنوان هسته اصلی مقاصد گردشگری و سرمایه های اولیه این صنعت، نقش بسیار اساسی در برنامه ریزی و توسعه گردشگری دارند و از این رو مطالعه و بررسی جاذبه های گردشگری از مبانی و اصول برنامه ریزی صنعت گردشگری محسوب می شوند.

حال، با علم بر اهمیت گردشگری و نقش بدون انکار آن در چرخش چرخ های اقتصاد یک کشور و همچنین شناخت پتانسیل های دست نخورده و بکر بخش های ساحلی ایران و جذابیت این مناطق برای گردشگران داخلی و خارجی و عنایت به موضوع گستردگی بیش از حد چرخش مالی در صنعت گردشگری(حدود 10 درصد تولید ناخالص ملی کشور ها را شامل می شود) می توان انتظار داشت با توسعه این صنعت، شاید بتوان کمبود و عقب ماندگی در سایر صنعت های کشور که به دلیل مسائل درونی و بیرونی رخ داده اند را جبران نمود و از این بحران اقتصادی که کشورمان چند سالی است به آن دچار گشته رهایی جوییم. به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از راه های علاج و ترمیم زخم های اقتصاد کشور، توجه بیش از پیش به صنعت توریسم و به خصوص توریسم ساحلی است.

وضعیت شاخص های گردشگری در ایران

در دنیای امروز با توجه به معادله های پیچیده اقتصادی حاکم میان حکومت ها، تاثیر گذاری و تاثیر پذیری کشور ها از یکدیگر امری مشهود و غیر قابل انکار است . از آنجا که بنیان اصلی صنعت گردشگری را طبیعت و نعمت های الهی تشکیل می دهد، حتی اگر کشوری از زیرساخت های اقتصادی توانمند و پویایی مانند معادن، نفت و گاز، فناوری اطلاعات و ... برخوردار نباشد، با توسعه پایدار این صنعت می تواند در بلند مدت، به اهداف کلان خود دست یابد، که در این میان می توان به کشور های آسیای جنوب شرقی مانند مالزی و اندونزی و همچنین کشور های حاشیه دریای مدیترانه مانند ترکیه و اسپانیا به عنوان نمونه های موفقی از تاثیر رشد گردشگری بر بهبود اقتصاد یک کشور اشاره کرد .

مناطق ساحلی از پربارترین و پویاترین مناطق جهان و بستر بسیاری از فعالیت های عظیم اقتصادی، اجتماعی و نظامی جهان به شمار می روند و حفاظت از محیط زیست آن، یکی از اولویت های کشورهای پیشرفته محسوب می شود و لازم است که کشورهای جهان سوم نیز به این مهم، جهت ارتقاء رتبه خود اهمیت دهند، ایران با هفت استان ساحلی و دارای مرز آبی در شمال به استان های گیلان، مازندران، گلستان و در جنوب به خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان محدود می شود که حدود 22.5 درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده است . هرچند درصد کمی از این جمعیت، به طور مستقیم در جوار دریا زندگی کرده و از آن ارتزاق می کنند ، ولی زندگی بخش عمده ای از این جمعیت، کم و بیش با دریا مرتبط بوده و از آن تأثیر می پذیرد. این در صورتی است که، 80 درصد از شهر های بزرگ دنیا در کنار دریا ها قرار دارند اما از 20 شهر بزرگ کشور ایران هیج یک بندری محسوب نمی شوند.

گردشگری در مناطق ساحلی موجب رونق اقتصادی ساحل نشینان، کاهش فقر، افزایش درآمد ، کاهش بیکاری شده و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم در این مناطق و افزایش رفاه اجتماعی را به همراه خواهد داشت. بر اساس آمار سال 2014 ، تعداد گردشگران بین المللی که بین کشورهای مختلف سفر کرده اند بیش از یک میلیارد نفر بوده است. بر اساس این آمار افراد شاغل در این صنعت حدود 230 میلیون فرد است ، صنعت گردشگری 10 درصد کل تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده است.

ظرفیت درآمدزایی و تولید شغل در صنعت گردشگری امروز بر هیچکس پوشیده نیست به طوری که آمارهای ثبت شده بین المللی حاکی از رشد این صنعت حتی در زمان رکود اقتصادی بین المللی است به طوری که در مناطق آسیا و اقیانوسیه شاهد رشد چشمگیر گردشگری هستیم، که علت آن وجود جاذبه های تاریخی و رشد صنعت گردشگری دریایی و ساحلی اعلام شده است، به طوری که حتی کشور های کوچک که دارای چند 10 کیلومتر سواحل نامساعد هستند ، توانسته اند مبالغ هنگفتی درآمد از آن به دست آورند . به عنوان مثال کشور امارات از سال 2005 میلادی با تدوین برنامه ای دقیق در این زمینه توانسته طی دوره ای هفت ساله، سال 2012 میلادی حدود 600 هزار گردشگر دریایی را صرفاً از طریق پهلو گرفتن کروزهای مسافری پذیرایی کند. یا اینکه کشور عمان با حذف تشریفات دریافت روادید برای گردشگرانی که از طریق دریا وارد خاک این کشور می شوند ، تسهیلات فراهم کرده است. بر اساس آمار در سال 93 تعداد بیش از 10 میلیون گردشگر وارد ایران شدند که پنج میلیارد دلار برای کشور درآمد ارزی داشتند ، اما خروج گردشگر از ایران هفت میلیون نفر بوده که 10 میلیارد دلار از کشور خارج کرده اند.

گردشگری یکی از مهمترین پدیده های فرهنگی-اجتماعی دنیای مدرن امروزی به شمار می رود. در سال های اخیر به دلیل صنعتی شدن جوامع و برای کاهش فشارهای روحی-روانی شهر نشینی و نیاز به گذراندن اوقات فراغت و احساس آرامش، توجه به صنعت گردشگری را با استقبال چشمگیری روبه رو کرده است. به طوری که جذب جهانگردان و گردشگران داخلی و خارجی کشور ایران، به سمت سواحل کرانه جنوبی دریاچه خزر و سواحل شمالی خلیج فارس، سهم عمده ای از صنعت توریسم کشور را در بر می گیرد .

متاسفانه همانطور که  اشاره شد، ایران با قدمتی چند هزار ساله با 20 کلانشهر همچون تهران، مشهد، اصفهان، قم، تبریز، کرمان، شیراز مرکز توجه گردشگران خارجی از سراسر دنیا که خاورمیانه را مقصد گردشگری خود انتخاب نموده اند، قرار دارد، ولی هیج یک از کلان شهرهای کشور، ساحلی نیستند و این نشان دهنده ضعف در سیاست گذاری های مدیریتی است. بنابراین لازم است با وجود بسترهای مناسب گردشگری مانند سواحل کشور و ایجاد تدابیر خاص، به افزایش جذب توریسم و ارتقای کیفیت آن در منطقه و توسعه پایدار صنعت گردشگری کشور کمک کرد.

رقابت پذیری سفر و گردشگری

مجمع جهانی اقتصاد، یک سازمان غیرانتفاعی و مستقل است که در سال 1971 با هدف بهبود وضعیت جهانی از طریق همکاری میان نهاد های دولتی و خصوصی تاسیس شده است. این مجمع به گزارش های مختلفی در ارتباط با موضوعات جهانی می پردازد که از مهم ترین آنها می توان به گزارش های رقابت پذیری اشاره کرد. گزارش رقابت پذیری سفر و گردشگری یکی از این گزارش ها بوده که از سال 2007 به صورت هر دو سال یک بار منتشر می شود. گزارش رقابت پذیری سفر و گردشگری با ارائه تصویری واضح از جایگاه کنونی گردشگری هر کشور نسبت به رقبای منطقه ای و جهانی می تواند راهنمای عملی برای رفع نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت به شمار آید.

گزارش اشاره شده، به بررسی وضعیت رقابتی گردشگری 141 کشور در چهار بعد آمادگی محیطی، شرایط و چارچوب قانونی گردشگری، زیرساخت و منابع فرهنگی و طبیعی می پردازد. این ابعاد خود در قالب 14 شاخص اصلی و 90 زیرشاخص مورد بررسی قرار می گیرند. در میان شاخص های ایران، بهترین عملکرد متعلق به شاخص رقابت پذیری قیمتی با رتبه یک و ضعیف ترین عملکرد در شاخص اولویت دهی به سفر و گردشگری با رتبه 130 و سپس شاخص محیط کسب و کار و شاخص زیرساخت خدمات گردشگری هر دو با رتبه 119 تعلق دارد. رتبه ایران در شاخص رقابت پذیری سفر و گردشگری در سال 2011 ، 114 بوده است که در گزارش سال 2015 با امتیاز 3.32 به رتبه 97 از بین 141 کشور رسیده است.

چند نمونه موفق گردشگری ساحلی در جهان

در سال های متوالی کشورهایی مانند فرانسه، اسپانیا، یونان در اروپا در جذب گردشگران سهم قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده اند. همچنین مراکز و مقاصد جدید گردشگری در حاشیه دریای مدیترانه در حال رشد و توسعه هستند .

کشورهایی مانند مراکش، تونس، الجزایر و مصر نیز جزء 20 کشور مقصد جهان در صنعت گردشگری قلمداد می شوند . همچنین مقصدهای نو ظهور مانند کشورهای جنوب شرقی آسیا به خصوص کشورهای تایلند، مالزی، اندونزی، سنگاپور، هنگ کنگ و ژاپن به عنوان موتور محرکه رشد جهانگردی جهان شناخته شده اند. مهم ترین جذابیت کشورهای ذکر شده سواحل زیبا و منابع دریایی است .

جزیره بالی و جاوه در اندونزی یک نمونه موفق از گردشگری دریایی است . در این دو جزیره تورهای دریایی به مقصد بازدید از مناطق دور افتاده و سفرهای ماجراجویانه بازار رو به رشدی دارند .

گشت های دریایی در تایلند، مالزی، مالدیو و سایر کشورهای آسیای جنوب شرقی نیز به خوبی توسعه یافته است . مالزی برای ایجاد گردشگری پایدار در این کشور، پارک های دریایی جزایر تیکا را گسترش داده و کشور اندونزی نیز با استفاده از تلفیق شیوه های سنتی و مدرن که اصطلاحا پست مدرن نام دارد گردشگری دریایی را روز به روز توسعه می دهد. در این نوع گردشگری، گردشگران با فرهنگ آداب و رسوم جزیره نشینان آشنا می شوند و با استفاده از تسهیلات، خدمات ساحلی، خرید اقلام و صنایع دستی منافع اقتصادی خوبی را نصیب جزیره نشینان می کنند . این امر باعث ترقی و آبادانی این جزایر می گردد . حوزه دریایی کارائیت در آمریکای مرکزی به دلیل داشتن شرایط آب و هوایی مساعد و جذابیت های دریا یکی از مقصد های مهم جهان است که گردشگران کشورهای آمریکایی و اروپایی را به سمت خود جذب می کند . یکی از دلایل اصلی پیشرفت این صنعت در این کشور ها، خطوط کشتیرانی تفریحی این منطقه است که یکی از زیباترین خطوط کشتیرانی ها در جهان است. استرالیا نیز به دلیل داشتن تنوع زیست دریایی و داشتن نهنگ به عنوان یک مقصد دریایی در جهان مطرح است، سالانه هزاران نفر جذب این سرزمین می شوند . همچنین شکل جدیدی از گردشگری دریایی که امروزه توجه طرفداران بیشماری را به خود جلب کرده، پرواز بر فراز دریاها است .

امروزه کشورها با رقابتی شدید در صدد گرفتن بازارهای جدید و گسترده تری هستند. گردشگری دریایی نیز با توجه به ایجاد امکانات در کشورهایی که مرز آبی دارند ، به جایگاه واقعی خویش دست می یابد. به دلیل مزیت های برشمرده شده  گردشگری، بسیاری از کشورها یا زیر ساخت لازم ر ا برای ورود گردشگران دریایی پی ریزی کرده اند و یا در حال برنامه ریزی برای توسعه این صنعت بدون دود و پرسود هستند.

یکی از اهدافی که مقامات دبی درصدد تحقق آن هستند تبدیل شدن این شیخ نشین به مرکز کشتی های مسافرتی -کشتی های کروز - در منطقه است . این شیخ زاده ها در تلاشند تا امارات متحده عربی به عنوان یک منطقه پیشرو در بخش گردشگری مطرح شود . به عقیده کارشناسان این صنعت و با استناد به آمار منتشر شده از آمار جهانی گردشگری درآمدهای این کشور از این بخش در سال 2015 به 50 میلیارد دلار رسید و در آینده ای نزدیک امارات به قطب گردشگری ساحلی بدل خواهد شد. طبق اسناد در سال 2007 حدود 80 هزار مسافر از ترمینال کروز دبی عبور کرده اند . علاوه بر این تشکیلات دولتی توسعه نخیل با 20 میلیارد دلار سه جزیره مصنوعی به شکل نخل را طراحی و پی ریزی نمود و برای جلب گردشگر خارجی قصد دارد بقایای دو هواپیمای جنگی و چند جمبوجت و هفت قایق را به اعماق دریا بفرستد تا برای غواصان یک پارک زیر دریایی موضوع دار بوجود بیاورند.

عوامل موثر بر توسعه صنعت گردشگری

- گونه های مختلف امنیت: اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... ( بر سرمایه گذاری در بخش گردشگری و تاثیر امنیت توسعه این صنعت)
-  نقش سیستم حمل و نقل چندوجهی در توسعه و بهبود وضعیت گردشگری ساحلی
 تاثیر جهانی شدن ارکان مختلف جامعه (ارکان اقتصادی و فرهنگی) بر توسعه زیرساخت های گردشگری
-  نقش رفتار جامعه میزبان در شناساندن جامعه (فرهنگ غنی و زیبایی های طبیعی کشور) به گردشگران
-  تبلیغات پنهان: استراتژی نوین برند سازی و ایجاد تصویر از مقصد های گردشگری

نتیجه گیری

علی رغم اینکه ایران یکی از کشور های مستعد در زمینه گردشگری محسوب می شود اما به دلایل بسیاری رشد این بخش در کشورمان در مقایسه با سایر کشور های منطقه مطلوب و قابل توجه نبوده است.
- ضعف مدیریت کلان در صنعت گردشگری- تعدد مدیریت و در نتیجه نداشتن هماهنگی و کارایی لازم بین ارگان های متولی
- عدم توجه به توسعه منابع انسانی در صنعت گردشگری
- ضعف در اطلاع رسانی و تبلیغات در زمینه جذب گردشگر
- ایجاد جنگ روانی و تبلیغات منفی کشور های غربی علیه امنیت ایران

حال با تفاسیر و شرایط موجود دو راه پیش روی ماست . اول آنکه به همین منوال ادامه دهیم و راه و شیوه مسئولین و مدیران پیشین را در پیش بگیریم و یا آنکه با ایجاد تحولی بنیادین در تمام اقشار جامعه موجبات تغییر نگرش کلی آحاد مردم را نسبت به این موضوع فراهم آوریم. تغییر و تحول در جامعه ای رخ نداهد داد مگر آنکه تمام افراد آن جامعه به دنبال تغییر باشند. بایستی اهمیت دادن به مقوله گردشگری در تمام سازمان ها، تمام مدارس، تمام مراجع ذی ربط آموزش داده شود و پرداختن به ارزیابی راهکار های توسعه آن در تمامی سمینار ها و همایش های مربوطه به تفضیل پرداخته شود.
مجلس شورای اسلامی با تصویب قوانین به روز تر و کارآمد تر می تواند به دولت در زمینه اجرای بهتر دستور العمل ها و مقررات رفت و آمد گردشگران خارجی به کشور ، یاری رساند. همچنین سرمایه گذاران داخلی و خارجی می توانند با مطالعه موردی شهر های مختلف ساحلی کشور و شناخت پتانسیل های هر کدام نسبت به ساخت شهرک های ساحلی و مراکز تفریحی مجلل تر اقدام نمایند. اما همانطور که بر همگان مشخص است این مهم جز با اراده جمعی کشور میسر نخواهد گشت. انباشت سرمایه و به اصطلاح انبار نقدینگی کل کشور در دو بازار خودرو و ارز سبب گشته است توجه به توسعه سایر بخش ها به حاشیه برود. جزیره ای عمل کردن سازمان های متولی در تصمیم گیری و بهانه کردن کسری بودجه و مال خود نمودن درصد بالایی از مساحت ساحل توسط سازمان های فرهنگی، آموزشی و بهره های بسیار بالای وام های بانکی و درخواست ضامن های گوناگون سدی سترگ در راه پیشرفت گردشگری است و بعضا موجب ناامیدی بخش خصوصی در سرمایه گذاری در بخش گردشگری شده است.

محمد حسین بهنیا، کارشناسی کشتی سازی، دانش آموخته دانشکده دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر
مهدی ایرانمنش، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر