آینده ترسناک دریای خزر

مانا: «آب دریای خزر دو متر کم شد». این آخرین گزارش از وضعیت بزرگترین دریاچه جهان طی ۳۰ سال گذشته است که معصومه بنی‌هاشمی، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات اعلام کرده است. به گفته بنی‌هاشمی فقط پارسال، سطح آب این دریاچه ۲۶ سانتی‌متر کاهش داشته است که این عددِ بسیار قابل ملاحظه‌ای است. ۵۰ درصد از این کاهش دو متری فقط در چهار سال گذشته اتفاق افتاده و حالا سطح آب این دریاچه، ۲۹ متر پایین‌تر از سطح دریا‌های آزاد است. پیش‌بینی کارشناسان علوم دریایی و اقلیمی، کاهش ادامه‌دارِ این روند است. پیش‌بینی می‌شود تا پایان این قرن، سطح آب دریا ۹ تا ۱۸ متر کاهش داشته باشد که منجر به از دست رفتن یک چهارم مساحت کل دریا می‌شود.

دریای خزر زیستگاه حداقل ۱۳۰ گونه ماهی و بیش از ۱۰۰ گونه پرنده تالابی است، بیش از ۹۰ درصد خاویار جهان در آن تولید می‌شود و زیستگاه فوک خزری هم است. یک گونه که این روز‌ها در خطر انقراض قرار دارد. خزر میان پنج کشور آذربایجان، ایران، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان مشترک است.

در دهه‌های اخیر دلایل متعددی منجر به کاهش آب این دریاچه شده است؛ از تغیرات اقلیمی گرفته تا بهره‌برداری از آب‌های ورودی به آن برای مصارف کشاورزی، نمک‌زدایی و در ادامه پایبند نبودن به برنامه مدیریتی مدون برای نجات دریاچه. اما آنچه بیش از همه هدر رفت آب در خزر را تشدید کرده تغییرات اقلیمی گسترده است که منجر به کاهش بارندگی و افزایش تبخیر از سطح حوضه آبریز شده است.

براساس گزارش سازمان ملل متحد، کاهش سطح آب دریای خزر از دهه ۳۰ تا ۷۰ میلادی به دلیل کاهش بارندگی حوضه آبریز ولگا و همچنین ساخت و پر کردن سد‌ها روی ولگا برای ترکیبی از نیروگاه‌های برق آبی، حمل و نقل و مصارف آب نسبت داده شده است؛ روندی که تا اوایل دهه ۹۰ میلادی ادامه داشت، اما با کاهش سطح مصرف، حجم آب هم به میزان قبلی بازگشت.

در سمت روسیه، بر روی رودخانه اورال که آب آن به خزر می‌ریزد، در حال حاضر ۱۹ سد بزرگ وجود دارد. از سوی دیگر در شمال دریای خزر، یک شهرک صنعتی (آکوتا) به یک شهر تبدیل شده که در آن نیروگاه هسته‌ای و صنایع آب شیرین‌کن قرار دارد و نیاز آبی این شهر جدید از خزر تامین خواهد شد. با این وجود کاهش اخیر سطح آب دریای خزر به افزایش تبخیر نسبت داده شده است که با تغییر رژیم‌های باد مرتبط است.

اما با وجود آنکه سطح بارندگی در دریای خزر در سال‌های اخیر متناسب بوده، اما چرا روند کاهشی ادامه دارد؟ این مساله به تغییرات بارندگی و تبخیر وابسته است، افزایش بارندگی منجر به کاهش تبخیر نشده است و به همین دلیل روند کاهشی مورد انتظار است و براساس پیش‌بینی‌ها، روند بارش- تبخیر تا سال ۲۱۰۰ منفی خواهد بود.

تحقیقات اخیر نشان می‌دهد نخستین کشوری که در اثر از دست رفتن آب دریای خزر تحت تاثیر قرار می‎‌گیرد، کشور قزاقستان است چرا که عمق دریاچه در این کشور از همه کمتر است و فعالیت‌های کشتیرانی و هیدروکربنی، وضعیت آنرا نسبت به دیگر کشور‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند. تاکنون دو خلیج کایداک و کولتاک در این قسمت از بین رفته‌‍اند.

نخستین توافقنامه منطقه‌ای الزام آور در راستای حفاظت از محیط زیست دریای خزر، کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی خزر معروف به «کنوانسون تهران» است که در سال ۲۰۰۳ توسط همه کشور‌های ساحلی خزر امضا شد. هدف از کنوانسیون تهران، حفاظت از محیط زیست خزر از همه منابع آلودگی، همچنین نگهداری، احیا و استفاده پایدار و منطقی از منابع بیولوژیکی دریای خزر است.

در کنوانسیون تهران، کشور‌های ساحلی خزر توافق کردند که «در تدوین پروتکل‌های مربوط به کنوانسیون که متعهد به انجام تحقیقات علمی لازم بوده و تا حد امکان اقدامات و رویه‌های توافق‌شده را برای کاهش پیامد‌های نوسانات سطح دریای خزر تجویز می‌نمایند، همکاری کنند.»

ایجاد کمیته هماهنگی هواشناسی دریایی و پایش آلودگی دریای خزر (CASPCOM) یکی دیگر از برنامه‌هایی بود که کشور‌های همسایه به دلیل نوسانات سطح دریا در پیش گرفتند. این کمیته در سال ۱۹۹۴ تاسیس شد و در سال ۲۰۱۳ با کنوانسیون تهران تفاهم‌نامه همکاری امضا کرد که با هدف تسهیل همکاری در مواجهه با چالش‌های زیست‌محیطی دریای خزر بود.

در سال ۲۰۱۴ توافق‌نامه‌ای میان کشور‌های حاشیه خزر درباره همکاری در زمینه پاسخ به شرایط اضطراری در دریای خزربه امضا رسید. هدف این توافق‌نامه بهبود هماهنگی میان کشور‌های حاشیه خزر در هنگام بروز شرایط اضطراری مانند آلودگی محیط‌زیست دریایی، حوادث در تأسیسات استخراج نفت و گاز و سایر فاجعه‌های محیط زیستی بود.

در این سال توافقنامه دیگری برای حفاظت و استفاده پایدار از آبزیان دریای خزر امضا شد که در آن پنج کشور برای اولویت‌بخشی به حفاظت از منابع زیستی آبزی توافق کردند.

در سال ۲۰۱۶ هم توافق‌نامه همکاری در زمینه هواشناسی دریای خزر امضا شد. کنوانسیون آکتائو که درباره وضعیت حقوقی دریای خزر است نیز در سال ۲۰۱۸ به تصویب رسید که حقوق و تعهدات طرف‌ها را در خصوص استفاده از دریای خزر، از جمله آب‌ها، بستر و زیر بستر، منابع طبیعی و حریم هوایی بالای دریا تعریف و تنظیم می‌کند.

کشور‌های حاشیه دریای خزر توافق‌نامه‌های مهمی را برای حفاظت از این اکوسیستم امضا کرده‌اند، با این وجود عدم پایبندی کشور‌ها به آنها، بحرانِ از دست رفتنِ‌آب خزر را به مساله‌ای جدی تبدیل کرده است. با ادامه روند کنونی در آینده‌ای که چندان هم دور نیست، زیستگاه‌های ساحلی از بین می‌روند، بسیاری از مشاغل از دست می‌روند، صید کم می‌شود و بحران آبی و فرسایش و گرد و غبار تشدید خواهند شد. همه اینها یک بحران اکولوژیکی جدی در منطقه است.

منبع: اکوایران