آثار پاندمی کووید ۱۹ بر سیستم حمل و نقل دریایی و بنادر جهان (بخش نخست)

مهدی رستگاری
کارشناس ارشد بنادر و دریانوردی – شرکت پدیدآوران امید پارس

در سال ۲۰۱۹، با ظهور بیماری نوپدیدی در شهری دوردست در جمهوری خلق چین، حیات انسان بر روی کره زمین وارد مرحله جدیدی از حیات خود شد. در ابتدای امر گمان بسیاری بر آن بود که این بیماری که بعد‌ها  «کووید-۱۹ (COVID-19)» نام گرفت، همچون اسلاف آن (از جمله ویروس­‌های H1N1، SARS و MERS1) جمعیت قابل توجهی را در مناطقی از جهان درگیر خود کرده و سپس با بکارگیری گسترده تدابیر بهداشتی و درمانی به نحوی موثر کنترل و مهار شود. با وجود شیوع فزاینده این بیماری در کشور‌های دیگر جهان در نیمه اول سال میلادی جاری، انتشار خبر مهار کامل شیوع آن در شهر ووهان چین امید به مهارپذیری گسترش این ویروس را در سطح جهانیان تقویت کرد. امیدی که چندان دوام نیاورد: در مدتی کوتاه هم­‌افزایی عواملی، چون ناشناختگی ویروس کووید-۱۹ و جهش‌های ژنتیکی پرشمار آن، طیف گسترده نشانگان و علائم بیماری و زمان نسبتاً طولانی نهفتگی آنها، انتقال آسان و خاموش و بی­نشانه، فقدان راهکار‌های قطعی و قابل تجویز درمان و پیشگیری و ناکافی بودن امکانات بهداشت و درمان، اکثر قریب به اتفاق مناطق جهان را  به صحنۀ انفجار پاندمیک این بیماری تبدیل کرد.

هم‌­اکنون، آمار‌های سازمان جهانی بهداشت نشان‌­دهندۀ تست مثبت و ابتلای بیش از 116 میلیون و پانصد هزار نفر به کووید-۱۹ و مرگ حدود دو­ میلیون و ششصد هزار نفر در اثر ابتلای بدین بیماری در سطح جهان است. این در حالی است که آخرین برآورد‌های این سازمان جهانی حاکی از ابتلای ۱۰ درصد از جمعیت کرۀ زمین تا این زمان به بیماری کووید-۱۹ بوده و گسترش شیوع این بیماری همچنان با رشدی نمایی ادامه دارد [۱]. اوصافی که ذکر شد به خوبی نشان‌­دهنده آن است که  کووید-۱۹ مصداق بارز یک «ریسک فاجعه­‌انگیز جهانی (Global Catastrophic Risk)» است.


تصویر ۱-  آخرین وضعیت ابتلای جهانی به بیماری  کووید-۱۹ در اوایل مارس ۲۰۲۱ [۱]

 

بدیهی است که مواجهه جهانی با این ریسک و پیامد‌های فاجعه بار آن آثار تعیین­ کننده­ای بر بازار‌های اقتصادی جهان داشته است. باید توجه داشت که این ریسک علاوه بر آن که جانب عرضه را در زنجیره­‌های تامین تحت تاثیر خود قرار می­‌دهد، آثار قابل توجهی نیز در جانب تقاضای این زنجیره‌ها دارد. این آثار عمدتاً حاصل تغییرات بنیادین رفتار انسان و جامعه در مواجهه با این ویروس مرگبار بوده­‌اند. شاید بتوانیم این تغییر رفتار را با استفاده از مدل کلاسیک «هرم نیاز‌های مازلو» بهتر شرح دهیم. طی سه قرن گذشته، نوع انسان با پشت سرگذاشتن سه انقلاب صنعتی و پای نهادن در عصر انقلاب صنعتی چهارم بر بسیاری از محدودیت­‌های طبیعی متوجه به وی فائق آمده و به ویژه در بخش­‌های توسعه ­‌یافته‌­‌تر جهان چندین دهه است که عمده کوشش خود را صرف برآورده نمودن نیاز‌های عالی­تر در هرم مازلو (بالاخص «نیاز‌های خودشکوفایی») نموده است. این در حالی است که با بالا رفتن این «ریسک فاجعه انگیز جهانی»، وی با وضعیتی مواجه می­‌شود که قادر به برآورده نمودن نیاز‌های پایه خود (در سطح «نیاز‌های ایمنی و امنیت» و برخی «نیاز‌های فیزیولوژیک») نیز نیست. این موضوع نه تنها توجه به نیاز‌های کمبودی و عالی را در طبقه­‌های سوم تا پنجم هرم نیاز‌ها تحت الشعاع خود قرار می­‌دهد، بلکه موجب تغییر الگوی تقاضای اقتصادی خانوار‌ها و دولت‌ها شده و به نحوی دومینو­وار به سطح بنگاه­‌های اقتصادی نیز تسری می‌­یابد.
آثار تغییرات یادشده چنان بزرگ هستند که موجب تحولات فراوانی در  بازار‌های اقتصادی سرتاسر جهان شده و شرایط اقتصادی جهان را به کل دگرگون کرده­‌اند. به نظر می‌­رسد که این تحولات را می­‌توان در قالب سه روند چرخ‌ه­ایی در نظر گرفت که یکدیگر را تقویت می­‌کنند. در اثنای روند اول تقاضای کالا‌ها و خدمات بهداشتی و درمانی، اینترنت و ارتباطات، خدمات و خرید‌های آنلاین، پست و هر آنچه به نیاز‌های «ایمنی و امنیت» کمک می­‌کند، افزایش یافته و در مقابل تقاضای اقتصادی برای کالا‌ها و خدماتی که برای برآوردن نیاز‌های طبقات بالاتر این هرم مد نظر بوده و در وضعیت جدید موجب نقض نیاز‌های دو طبقه قاعده این هرم می­‌شوند، کاهش پیدا می­‌کند. از بین مصداق­‌های فراوان این کاهش تقاضا می‌­توان به سقوط آزاد کسب­ وکار‌های صنایع و مراکز مربوط به تفریح و گردشگری، تعطیل بسیاری از صنایع و واحد‌های کسب ­وکار خدماتی، حمل ­ونقل مسافری و بسیاری دیگر اشاره کرد. باید در نظر داشت که موج این روند کاهش تقاضا به مرور زمان موجب کاهش تقاضا در صنایع بالادستی این صنایع نیز شده و آن‌ها را نیز به وضعیتی بحرانی دچار می­‌سازد. بارزترین شاهد این مدعا سقوط تاریخی قیمت نفت خام و فراورده­‌های سوختی در نیمه اول سال ۲۰۲۰ میلادی بود. اصلی­‌ترین علت این سقوط کاهش تقاضای جهانی به سوخت­‌های هیدروکربوری در صنعت حمل‌­ونقل و در نتیجه تنزل تقاضای روزانه جهانی نفت خام به میزان ۲۹ میلیون بشکه بود. مجموعۀ این روند‌ها از یک سو موجب کاهش چشمگیر ارزش اقتصادی بخش قابل توجهی از دارایی‌­ها، کالا‌ها و خدمات مورد عرضه در جوامع گردیده و به سقوط جریان درآمد بسیاری از خانوار‌ها و بنگاه‌های اقتصادی (و به تبع آن‌ها دولت) راه می­‌برد و از طرف دیگر با کاهش موجودی، کمیابی و گرانی اقلام مورد تقاضای جامعه در چنین شرایطی همراه خواهد شد.

روند دوم «کاهش نقدینگی و قدرت خرید» است: بسیاری از خانوار‌ها به دلیل ابتلای نزدیکانشان به بیماری، ناگزیر از تامین هزینه­‌های درمان شده و در عین حال (ضمن رویارویی با افزایش قیمت مایحتاج جدید خود) با اختلال در روند تامین درآمدشان مواجه می­‌شوند. دولت‌­ها نیز درگیر تأمین اعتبارات و حمایت­‌های بهداشتی و درمانی و معیشتی جوامع خود شده و در عین حال ناگزیر از تخصیص بخشی از منابع خود برای حمایت افراد آسیب پذیر (مانند بیکاران، سالمندان، کودکان و...) می‌­شوند. بنگاه­‌های اقتصادی نیز از یک طرف با چالش «نیروی کار» و الزامات مرتبط با آن مواجه شده و از طرف دیگر بسیاری از آن‌ها با کاهش چشمگیر تقاضا در کسب ­و ­کار‌های خود روبه‌رو خواهند شد. این در حالی است که در صورت فقدان نظارت بر بازار، احتمال احتکار و افزایش مهارگسیخته قیمت کالا‌ها و خدماتی که تقاضای آن‌ها بالا رفته وجود داشته و این امر به نوبه خود بر شدت «کاهش نقدینگی و قدرت  خرید» می­‌افزاید.

تصویر ۳- سقوط باورنکردنی قیمت نفت خام تولیدی ایالات متحده در آوریل ۲۰۲۰ [۲]

اما روند سوم تحقق «رکود در کل بازار‌های اقتصادی» است: چنان که گفتیم تغییر اولیه تقاضا‌های اقتصادی درآمدزایی بخش قابل توجهی از خانوار‌ها و بنگاه‌های اقتصادی (و به تبع آن دولت) را نابود کرده و روند دوم  اعضای جامعه با کاهش نقدینگی و قدرت خرید مواجه می­‌کند. برآیند این دو روند اختلال در گردش نقدینگی و افت تقاضا در کل بازار‌های اقتصادی را به دنبال خود خواهد آورد. به عبارتی جامعه و اعضای آن دیگر بضاعتی برای خرید در بازار‌های اقتصادی ندارند و حتی در نیاز‌های پایه و ضروری خود به صرفه­‌جویی و قناعت روی می­‌آ‌ورند. این روند به رکود کسب­ و کار‌ها و مختل شدن جریان درآمد در اکثر قریب به اتفاق بخش‌­های بازار‌های اقتصادی می‌انجامد. عملکرد چرخه‌ای این سه روند به علاوه روند‌های تضعیف کننده جنبه عرضه به صورت متداخل در حال تحقق و تقویت یکدیگر بوده و آثار آن به خوبی در سطح بازار‌های اقتصادی مناطق مختلف جهان قابل مشاهده است. جدول ۱ به خوبی نشان‌­دهنده سقوط خیره­‌ کننده واردات و صادرات کالا در مناطق مختلف جهان پس از همه­‌گیری گسترده شیوع کرونا در کشور‌های مختلف جهان در ماه­‌های یادشده است.

ادامه دارد...