لایروبی اروندرود معمایی لاینحل
آغاز عملیات لایروبی آبراه اروندرود به عنوان یک پروژه بین المللی که در سفر اسفند ماه ۹۷ دکتر حسن روحانی به عراق مورد توافق سران دو کشور قرار گرفت همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
نویسنده: فرزانه باغبان
کد خبر: ۸۴۸۳۱
براساس توافق به عمل آمده قرار بود پس ازماه مبارک رمضان امسال عملیات لایروبی اروندرود پس از چهار دهه انتظار شروع شود، ولی تاکنون این پروژه رنگ اجرا به خود ندیده است.
چندین جلسه فنی با حضور کارشناسان دو کشور در چند ماه اخیر برای شروع عملیات لایروبی برگزار شده، ولی منجر به شروع پروژه نشده است.
آخرین بار لایروبی اروندرود در سال ۱۳۵۶ با مشارکت دو کشور ایران و عراق انجام شد. بر اساس توافق بین المللی ۱۹۷۵ الجزایر، لایروبی و اعمال حاکمیت بر اروندرود برعهده این دو کشور است.
اروندرود زیبا و خروشان یادآور خاطرات تلخ و شیرین بسیاری برای مردمان این دیار است. برای مردمان این خطه، اروندرود سمبل مقاومت، سلحشوری، عظمت و شکوه است، رودی که حماسه مردان غواص در عملیات‌های والفجر ۸ و کربلای ۴ با نامش گره خورده است.
از طرفی اروندرود سمبل خطه جنوب است آبادان و خرمشهر با اروندرود زنده‌اند با او جان گرفته‌اند و تا اروندرود هست آن‌ها نیز هستند. آن‌ها از طریق اروندرود با همه جهان در تماس هستند و از طریق آن ارتزاق می‌کنند.
در جلد سوم کتاب جغرافیایی گیتاشناسی آمده است: اروندرود که عراقی‌ها به آن شط العرب نیز می‌گویند از تلاقی رودخانه‌های دجله و فرات در نقطه‌ای به نام القرنه در خاک عراق در ۱۱۰ کیلومتری شمال غربی آبادان تشکیل می‌شود و به سوی جنوب شرقی از کنار شهر بندری بصره می‌گذرد، شهرستان خرمشهر و آبادان را طی می‌کند و در هشت کیلومتری جنوب شهر اروند کنار به خلیج فارس می‌ریزد. طول بخش مرزی این رودخانه ۸۴ کیلومتر است.
این رودخانه از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده است و ایرانیان باستان به دلایل مذهبی نیز به این رودخانه توجه خاصی داشتند، زیرا بر اساس روایات مذهبی ایران باستان یکی از هفت رودخانه مقدس اوستایی است که سوشیانت (موعود زرتشتی) از کنار این رودخانه ظهور می‌کند.
این آبراه در زمان هخامنشیان تیگر یا تیگرا و در زمان ساسانیان اروندرود نام داشته و شهر تیسفون، بزرگ‌ترین مرکز تمدن و قدرت دنیای آن روز بر کرانۀ آن قرار داشته است.
حمدالله مستوفی در کتاب "نزهة القلوب" پس از وصف رودخانه‌های دجله و فرات و وصل این دو با یکدیگر می‌نویسد:" آب‌هایی که از خوزستان در می‌رسد، به آن جمع کرده، شط العرب می‌شود و فرس آن را اروندرود خوانند" که این خود نشان می‌دهد که از قدیم نام اروند به آن اطلاق می‌شده است.
گرچه اروند رود تحت حاکمیت ایران و عراق قرار دارد، اما در واقع بر اساس معاهده ۱۹۷۵ الجزایر یک آبراه بین‌المللی محسوب می‌شود.
اروندرود زیبا، پرآب‌ترین و عریض‌ترین رودخانه مرزی کشور و تنها رودخانه مرزی قابل کشتیرانی ایران است. اروندرود همچنین تنها رودخانه مرزی کشور است که دو بندر آبادان و خرمشهر را در کنار خود جای داده است.
هیچ رودخانه‌ای در ایران به اندازه اروندرود در حیات سیاسی و اقتصادی ایران نقش نداشته است. اروندرود از دیرباز مورد مناقشه بین ایران و همسایه غربی‌اش بوده است. کشور‌های ایران و عثمانی از دوره صفویه تا دوره قاجار درگیری‌های زیادی بر سر مالکیت اروندرود با یکدیگر داشته اند.
همچنین مالکیت بر سر اروندرود، بهانه اصلی حزب بعث عراق در حمله به ایران بود. به همین دلیل در سال ۱۳۵۹ با نقض معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و برای تصرف کامل اروند رود به ایران حمله کرد.
در دوران پیش از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ۷۰ درصد کل صادرات و واردات کشور از طریق رودخانه اروند و بندر خرمشهر انجام می‌شد؛ که این رقم هم اکنون به دلیل لایروبی نشدن این رودخانه مرزی، بسیار کاهش یافته است.
همچنین وجود منابع نفتی بسیار زیاد و متعدد در منطقه اهواز، پالایشگاه آبادان، مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی در آبادان و بندر امام و همچنین بنادر بزرگ خرمشهر، آبادان، بنادر اروندکنار در ایران و بنادر بصره و فاو در ساحل اروندرود بر اهمیت این رودخانه استراتژیک افزوده است.
از سوی دیگر در کشور عراق مهمترین منبع نفتی این کشور در زبیر و رمیله در اطراف اروندرود قرار دارد. میدان‌های نفتی ذیقار نیز در شمال غربی بصره قرار دارند. عمده‌ترین تأسیسات صنایع گاز مایع عراق در منطقه جنوبی این کشور و در نزدیکی اروندرود واقع است. همچنین دو واحد گاز طبیعی در زبیر و مجتمع گاز رمیله در نزدیکی بصره واقع هستند که احداث این مجتمع‌های پتروشیمی بیش از ۳ میلیارد دلار برای عراق هزینه در بر داشته است. وجود این همه صنایع پتروشیمی و نفتی عراق بر اهمیت استراتژیک و اقتصادی اروندرود افزوده است.
رودخانه اروند ازجمله تاثیرگذارترین رودخانه‌های کشور در سرنوشت سیاسی و اقتصادی کشور و حتی منطقه در ۱۰۰ سال اخیر بوده است.
طی چندین سال گذشته بار‌ها مسئولان کشورمان بحث ضرورت لایروبی اروندرود را مطرح کرده بودند، اما طرف عراقی خیلی تمایل به این امر نداشت. مشکلاتی که عراقی‌ها در چند سال گذشته در درگیری با داعش داشته‌اند یکی از دلایل عدم توجه آنان به لایروبی اروند رود بود.
اما حل شدن مشکل داعش در عراق و اصرار مسئولان ایرانی موجب شد تا طرف عراقی در سفر اخیر رئیس جمهور کشورمان به عراق به طور قطعی برای لایروبی اروندرود توافق کند.
البته عراقی‌ها همچندین بار‌ها تمایل خود به لایروبی اروندرود را ابراز کرده بودند، ولی همانگونه که گفته شد مشکلات جنگ‌های داخلی با داعش مانع از اجرای قطعی این امر بود.
یک کارشناس کشتیرانی می‌گوید: اروندرود آخرین بار در سال ۱۳۵۶ با توافق ایران و عراق و توسط شرکت‌های بین‌المللی و بر اساس قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر لایروبی شد.
عبدالکریم دریس افزود: تا پیش از جنگ تحمیلی شناور‌های با ظرفیت ۸۰ هزار تن قادر به تردد در آبراه بین المللی اروندرود بودند، همین امر موجب شده بود که این رودخانه یکی از پر ترددترین رودخانه‌های منطقه باشد.
اما پس از جنگ با وجود شناور‌های غرق شده در این آبراه و نیز رسوب گل و لای این ظرفیت به کمتر از ۱۰ هزار تن کاهش یافت.
نورالله اسعدی مدیر کل بندر و دریانوردی خرمشهر هم با اشاره به ضرورت لایروبی اروند رود گفت: در ۸۴ کیلومتر مسیر مرزی اروند رود هفت نقطه بحرانی وجود دارد که هزینه لایروبی آن ۲۱۰ میلیون یورو است.
وی ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر خرمشهر را حدود ۱۵۰ هزار کانتینر در سال اعلام کرد و گفت: با لایروبی اروندرود، ظرفیت سالانه کانتینری این بندر در آینده به ۳۰۰ هزار کانتینر افزایش می‌یابد.
اسعدی ظرفیت تخلیه و بارگیری این بندر را ۳.۵ میلیون تن در سال اعلام کرد و افزود: تا سال ۱۴۰۰ قرار است که این ظرفیت به بیش از ۵ میلیون تن برسد که این مهم نیز با لایروبی اروندرود امکان پذیر است.
رضا سفاری مدیر بنادر و دریانوردی آبادان نیز با ضروری خواندن لایروبی اروند رود گفت: عمق رودخانه اروند در دهانه، در هنگام جزر به ۲.۵ متر می‌رسد، که بسیار کم است و این امر مشکلات بسیاری را برای تردد شناور‌های بزرگ ایجاد کرده است.
وی افزود: در حال حاضر شناور‌ها با ظرفیت حداکثر ۵ هزار تن تردد می‌کنند در حالی که پس از لایروبی، شناور‌های با ظرفیت ۱۲ هزار تن هم می‌توانند تردد کنند.
مدیر بنادر و دریانوردی آبادان همچنین افزود: میزان گل و لای اروند رود، ۳۵ میلیون متر مکعب پیش‌بینی شده است که پس از لایروبی، عمق اروند رود به طور میانگین به هشت متر خواهد رسید.
وی گفت: یکی از مباحث پیش روی لایروبی اروند رود، انحراف مسیر این رودخانه و تغییر خط تالوگ (خط فرضی که گودترین نقاط بستر یک رودخانه یا دره را به هم وصل می‌کند) است که از نظر فنی مشکلاتی را ایجاد کرده است.
وی افزود: طی سال‌های گذشته ۱۰ کیلومتر خط تالوگ آب به سمت عراق در اروندرود جابه‌جا شده است. احیای خط القعر قدیمی که در توافق‌نامه الجزایر به آن اشاره شده به میلیون‌ها مترمکعب لایروبی نیاز دارد که یا باید این عملیات سنگین لایروبی و بازگرداندن اروند به مسیر اصلی انجام شود یا اینکه باید سراغ خط القعر جدید برویم که داخل خاک عراق است.
عبدالله سامری نماینده خرمشهر در مجلس شورای اسلامی نیز در این زمینه گفت: جابه‌جا شدن خط تالوگ بزرگ‌ترین مشکل در لایروبی نشدن اروندرود بوده است. این خط به سمت کشور عراق پیشروی کرده و عراق خواهان بازگشت ایران به قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر است.
وی افزود: رفع این مشکل، با توجه به شرح وظایف وزارت امور خارجه به این وزارتخانه برمی‌گردد و باید زودتر انجام شود.
یکی دیگر از مباحث بسیار مهم در مورد لایروبی اروند، شناورسازی مغروقه‌های این رودخانه است، در دوران جنگ تحمیلی بسیاری از شناور‌های کوچک و بزرگی که در بنادر آبادان و خرمشهر پهلو گرفته بودند فرصت خروج از این رودخانه را پیدا نکردند و در این رودخانه غرق شدند.
با توجه به اینکه این مغروقه‌ها حرکت کشتی‌های با وزن و ظرفیت بالا را محدود می‌کنند از این رو خارج سازی آن‌ها یک اولویت مهم بوده است.
عادل دریس مدیرکل بنادر و دریانوردی استان خوزستان نیز در این زمینه گفت: در مجموع ۶۶ فروند شناور مغروقه در آبراه‌اروند شناسایی شده که ۱۵ فروند آن در طرف عراق، سه فروند در مرز مشترک و ۴۸ فروند آن در طرف ایران قرار گرفته است. در این راستا پروژه عملیات شناورسازی ۳۹ فروند شناور مغروقه در سال ۱۳۹۵ آغاز شده بود که تاکنون ۲۱ فروند شناور مغروقه خارج سازی شده است.
وی گفت: مقرر شد که در کار گروه فنی، مسائل مرتبط با مغروقه‌های طرف ایرانی و عراقی، مغروقه‌های وسط آبراه‌اروند و نحوۀ انجام و چگونگی عملیات لایروبی و شناور سازی مغروقه‌ها بررسی و به کمیته هماهنگی دو کشور پیشنهاد شود.
چندین جلسه فنی با حضور کارشناسان دو کشور در چند ماه اخیر برای شروع عملیات لایروبی برگزار شده، ولی منجر به شروع پروژه نشده است.
آخرین بار لایروبی اروندرود در سال ۱۳۵۶ با مشارکت دو کشور ایران و عراق انجام شد. بر اساس توافق بین المللی ۱۹۷۵ الجزایر، لایروبی و اعمال حاکمیت بر اروندرود برعهده این دو کشور است.
اروندرود زیبا و خروشان یادآور خاطرات تلخ و شیرین بسیاری برای مردمان این دیار است. برای مردمان این خطه، اروندرود سمبل مقاومت، سلحشوری، عظمت و شکوه است، رودی که حماسه مردان غواص در عملیات‌های والفجر ۸ و کربلای ۴ با نامش گره خورده است.
از طرفی اروندرود سمبل خطه جنوب است آبادان و خرمشهر با اروندرود زنده‌اند با او جان گرفته‌اند و تا اروندرود هست آن‌ها نیز هستند. آن‌ها از طریق اروندرود با همه جهان در تماس هستند و از طریق آن ارتزاق می‌کنند.
در جلد سوم کتاب جغرافیایی گیتاشناسی آمده است: اروندرود که عراقی‌ها به آن شط العرب نیز می‌گویند از تلاقی رودخانه‌های دجله و فرات در نقطه‌ای به نام القرنه در خاک عراق در ۱۱۰ کیلومتری شمال غربی آبادان تشکیل می‌شود و به سوی جنوب شرقی از کنار شهر بندری بصره می‌گذرد، شهرستان خرمشهر و آبادان را طی می‌کند و در هشت کیلومتری جنوب شهر اروند کنار به خلیج فارس می‌ریزد. طول بخش مرزی این رودخانه ۸۴ کیلومتر است.
این رودخانه از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده است و ایرانیان باستان به دلایل مذهبی نیز به این رودخانه توجه خاصی داشتند، زیرا بر اساس روایات مذهبی ایران باستان یکی از هفت رودخانه مقدس اوستایی است که سوشیانت (موعود زرتشتی) از کنار این رودخانه ظهور می‌کند.
این آبراه در زمان هخامنشیان تیگر یا تیگرا و در زمان ساسانیان اروندرود نام داشته و شهر تیسفون، بزرگ‌ترین مرکز تمدن و قدرت دنیای آن روز بر کرانۀ آن قرار داشته است.
حمدالله مستوفی در کتاب "نزهة القلوب" پس از وصف رودخانه‌های دجله و فرات و وصل این دو با یکدیگر می‌نویسد:" آب‌هایی که از خوزستان در می‌رسد، به آن جمع کرده، شط العرب می‌شود و فرس آن را اروندرود خوانند" که این خود نشان می‌دهد که از قدیم نام اروند به آن اطلاق می‌شده است.
گرچه اروند رود تحت حاکمیت ایران و عراق قرار دارد، اما در واقع بر اساس معاهده ۱۹۷۵ الجزایر یک آبراه بین‌المللی محسوب می‌شود.
اروندرود زیبا، پرآب‌ترین و عریض‌ترین رودخانه مرزی کشور و تنها رودخانه مرزی قابل کشتیرانی ایران است. اروندرود همچنین تنها رودخانه مرزی کشور است که دو بندر آبادان و خرمشهر را در کنار خود جای داده است.
هیچ رودخانه‌ای در ایران به اندازه اروندرود در حیات سیاسی و اقتصادی ایران نقش نداشته است. اروندرود از دیرباز مورد مناقشه بین ایران و همسایه غربی‌اش بوده است. کشور‌های ایران و عثمانی از دوره صفویه تا دوره قاجار درگیری‌های زیادی بر سر مالکیت اروندرود با یکدیگر داشته اند.
همچنین مالکیت بر سر اروندرود، بهانه اصلی حزب بعث عراق در حمله به ایران بود. به همین دلیل در سال ۱۳۵۹ با نقض معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و برای تصرف کامل اروند رود به ایران حمله کرد.
در دوران پیش از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ۷۰ درصد کل صادرات و واردات کشور از طریق رودخانه اروند و بندر خرمشهر انجام می‌شد؛ که این رقم هم اکنون به دلیل لایروبی نشدن این رودخانه مرزی، بسیار کاهش یافته است.
همچنین وجود منابع نفتی بسیار زیاد و متعدد در منطقه اهواز، پالایشگاه آبادان، مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی در آبادان و بندر امام و همچنین بنادر بزرگ خرمشهر، آبادان، بنادر اروندکنار در ایران و بنادر بصره و فاو در ساحل اروندرود بر اهمیت این رودخانه استراتژیک افزوده است.
از سوی دیگر در کشور عراق مهمترین منبع نفتی این کشور در زبیر و رمیله در اطراف اروندرود قرار دارد. میدان‌های نفتی ذیقار نیز در شمال غربی بصره قرار دارند. عمده‌ترین تأسیسات صنایع گاز مایع عراق در منطقه جنوبی این کشور و در نزدیکی اروندرود واقع است. همچنین دو واحد گاز طبیعی در زبیر و مجتمع گاز رمیله در نزدیکی بصره واقع هستند که احداث این مجتمع‌های پتروشیمی بیش از ۳ میلیارد دلار برای عراق هزینه در بر داشته است. وجود این همه صنایع پتروشیمی و نفتی عراق بر اهمیت استراتژیک و اقتصادی اروندرود افزوده است.
رودخانه اروند ازجمله تاثیرگذارترین رودخانه‌های کشور در سرنوشت سیاسی و اقتصادی کشور و حتی منطقه در ۱۰۰ سال اخیر بوده است.
طی چندین سال گذشته بار‌ها مسئولان کشورمان بحث ضرورت لایروبی اروندرود را مطرح کرده بودند، اما طرف عراقی خیلی تمایل به این امر نداشت. مشکلاتی که عراقی‌ها در چند سال گذشته در درگیری با داعش داشته‌اند یکی از دلایل عدم توجه آنان به لایروبی اروند رود بود.
اما حل شدن مشکل داعش در عراق و اصرار مسئولان ایرانی موجب شد تا طرف عراقی در سفر اخیر رئیس جمهور کشورمان به عراق به طور قطعی برای لایروبی اروندرود توافق کند.
البته عراقی‌ها همچندین بار‌ها تمایل خود به لایروبی اروندرود را ابراز کرده بودند، ولی همانگونه که گفته شد مشکلات جنگ‌های داخلی با داعش مانع از اجرای قطعی این امر بود.
یک کارشناس کشتیرانی می‌گوید: اروندرود آخرین بار در سال ۱۳۵۶ با توافق ایران و عراق و توسط شرکت‌های بین‌المللی و بر اساس قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر لایروبی شد.
عبدالکریم دریس افزود: تا پیش از جنگ تحمیلی شناور‌های با ظرفیت ۸۰ هزار تن قادر به تردد در آبراه بین المللی اروندرود بودند، همین امر موجب شده بود که این رودخانه یکی از پر ترددترین رودخانه‌های منطقه باشد.
اما پس از جنگ با وجود شناور‌های غرق شده در این آبراه و نیز رسوب گل و لای این ظرفیت به کمتر از ۱۰ هزار تن کاهش یافت.
نورالله اسعدی مدیر کل بندر و دریانوردی خرمشهر هم با اشاره به ضرورت لایروبی اروند رود گفت: در ۸۴ کیلومتر مسیر مرزی اروند رود هفت نقطه بحرانی وجود دارد که هزینه لایروبی آن ۲۱۰ میلیون یورو است.
وی ظرفیت تخلیه و بارگیری بندر خرمشهر را حدود ۱۵۰ هزار کانتینر در سال اعلام کرد و گفت: با لایروبی اروندرود، ظرفیت سالانه کانتینری این بندر در آینده به ۳۰۰ هزار کانتینر افزایش می‌یابد.
اسعدی ظرفیت تخلیه و بارگیری این بندر را ۳.۵ میلیون تن در سال اعلام کرد و افزود: تا سال ۱۴۰۰ قرار است که این ظرفیت به بیش از ۵ میلیون تن برسد که این مهم نیز با لایروبی اروندرود امکان پذیر است.
رضا سفاری مدیر بنادر و دریانوردی آبادان نیز با ضروری خواندن لایروبی اروند رود گفت: عمق رودخانه اروند در دهانه، در هنگام جزر به ۲.۵ متر می‌رسد، که بسیار کم است و این امر مشکلات بسیاری را برای تردد شناور‌های بزرگ ایجاد کرده است.
وی افزود: در حال حاضر شناور‌ها با ظرفیت حداکثر ۵ هزار تن تردد می‌کنند در حالی که پس از لایروبی، شناور‌های با ظرفیت ۱۲ هزار تن هم می‌توانند تردد کنند.
مدیر بنادر و دریانوردی آبادان همچنین افزود: میزان گل و لای اروند رود، ۳۵ میلیون متر مکعب پیش‌بینی شده است که پس از لایروبی، عمق اروند رود به طور میانگین به هشت متر خواهد رسید.
وی گفت: یکی از مباحث پیش روی لایروبی اروند رود، انحراف مسیر این رودخانه و تغییر خط تالوگ (خط فرضی که گودترین نقاط بستر یک رودخانه یا دره را به هم وصل می‌کند) است که از نظر فنی مشکلاتی را ایجاد کرده است.
وی افزود: طی سال‌های گذشته ۱۰ کیلومتر خط تالوگ آب به سمت عراق در اروندرود جابه‌جا شده است. احیای خط القعر قدیمی که در توافق‌نامه الجزایر به آن اشاره شده به میلیون‌ها مترمکعب لایروبی نیاز دارد که یا باید این عملیات سنگین لایروبی و بازگرداندن اروند به مسیر اصلی انجام شود یا اینکه باید سراغ خط القعر جدید برویم که داخل خاک عراق است.
عبدالله سامری نماینده خرمشهر در مجلس شورای اسلامی نیز در این زمینه گفت: جابه‌جا شدن خط تالوگ بزرگ‌ترین مشکل در لایروبی نشدن اروندرود بوده است. این خط به سمت کشور عراق پیشروی کرده و عراق خواهان بازگشت ایران به قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر است.
وی افزود: رفع این مشکل، با توجه به شرح وظایف وزارت امور خارجه به این وزارتخانه برمی‌گردد و باید زودتر انجام شود.
یکی دیگر از مباحث بسیار مهم در مورد لایروبی اروند، شناورسازی مغروقه‌های این رودخانه است، در دوران جنگ تحمیلی بسیاری از شناور‌های کوچک و بزرگی که در بنادر آبادان و خرمشهر پهلو گرفته بودند فرصت خروج از این رودخانه را پیدا نکردند و در این رودخانه غرق شدند.
با توجه به اینکه این مغروقه‌ها حرکت کشتی‌های با وزن و ظرفیت بالا را محدود می‌کنند از این رو خارج سازی آن‌ها یک اولویت مهم بوده است.
عادل دریس مدیرکل بنادر و دریانوردی استان خوزستان نیز در این زمینه گفت: در مجموع ۶۶ فروند شناور مغروقه در آبراه‌اروند شناسایی شده که ۱۵ فروند آن در طرف عراق، سه فروند در مرز مشترک و ۴۸ فروند آن در طرف ایران قرار گرفته است. در این راستا پروژه عملیات شناورسازی ۳۹ فروند شناور مغروقه در سال ۱۳۹۵ آغاز شده بود که تاکنون ۲۱ فروند شناور مغروقه خارج سازی شده است.
وی گفت: مقرر شد که در کار گروه فنی، مسائل مرتبط با مغروقه‌های طرف ایرانی و عراقی، مغروقه‌های وسط آبراه‌اروند و نحوۀ انجام و چگونگی عملیات لایروبی و شناور سازی مغروقه‌ها بررسی و به کمیته هماهنگی دو کشور پیشنهاد شود.