حلقه گمشدۀ تولید در ایران:
چرا تحقیق و توسعه مهم است
کد خبر: ۸۴۳۰۱
جمال آخوندزادگان*
"تحقیق و توسعه" حلقه گمشده بخش‌های صنعتی و خدماتی کشور است. به نظر می‌رسد در کشور ما علی رغم توسعه روز افزون بازار‌ها به واسطه افزایش جمعیت واقعیتِ نیاز به پژوهش در جهت توسعه فعالیت‌ها و به روزرسانی تولیدات از سوی بخش‌های تولیدی دریافت نشده است.
این در حالی است که شرکت‌های بزرگ جهان به ویژه آنهایی که مستقیماً در زمینه فناّوری فعالیت دارند و یا به طور غیر مستقیم از مزایای آن بهره می‌برند برای تحقیق و توسعهR&D) ) اهمیت زیادی قائلند. بر این اساس در جهت گسترش پژوهش‌ها در زمینه فعالیت خود هزینه نسبتاً زیادی می‌کنند. البته به باور اکثر صاحب نظران این هزینه‌ها به خودیِ خود هزینه نیستند بلکه نوعی سرمایه گذاری محسوب می‌شوند.
افزایش رقابت و تلاش برای بقاء در بازاری که همواره فعالیت و رقابت در آن پیچیده‌تر از گذشته می‌شود بسیاری از سازمان‌ها و کمپانی‌های بزرگ و کوچک را بر آن داشته که فعالیت‌های خود را بر تولیدات اساسی و توانمندی‌های محوری متمرکز کنند که این امر مستلزم سرمایه‌گذاری در تحقیقات و ایجاد نوآوری‌های فناّورانه است.
اصطلاح (Research and Development) (R&D) یا همان تحقیق و توسعه؛ طبق نظر موسسه (Organization For Economic Co-operation and Development) OECD که ۳۶ کشور پیشرفته جهان در آن عضویت دارند، به معنای "فعالیت‌های سازنده برخواسته از یک بنیاد اصولی است که با هدف افزایش دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهره گیری از این دانش در کاربرد‌های جدید است. "
اولین و مهمترین دلیلی که شرکت‌های تولیدی به امر تحقیق و توسعه می‌پردازند ایجاد یک محصول جدید است. در شرکت‌های تولیدی هرگونه محصول جدید می‌بایست قبل از تولید از نظر فرصت بازار، قیمت تمام شده، زمان مناسب ارائه به بازار و ... به صورت دقیق مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
به باور بسیاری از متخصصان، تحقیق و توسعه باید خطِ مقدّم نوآوری در هر سازمان باشد. به عبارت دیگر، در یک سازمان، تولید مفاهیمِ خلاقانه و توسعه دانشِ فنّی در جهت بهبود ارائه خدمات حرفه‌ای به مشتری همواره دنبال شود.
در حمل و نقل دریایی نیز تمام دانش و تجربۀ فنّی در محیطی که همواره درحال تغییر، تحول و رو به تکامل است باید به افزایش بهره وری سوخت و بهره برداری بیشتر همراه با حفظ محیط زیست دریایی در ناوگان ختم شود.
در این‌صورت است که صنعت کشتیرانی می‌تواند با حفظ مزیت‌های قابل رقابت و نگاه داشتن موقعیت‌های آتی در صنعت حمل و نقل، کسب و کار خود را ارتقاء دهد.
به عبارت ساده، تحقیق و توسعه به فعالیت‌های خلّاقانه‌ای اشاره دارد که از سوی یک گروه یا دولت در راستای توسعه خدمات تازه و یا ارتقاء خدمات موجود صورت می‌گیرد.
با این حال باید توجه داشت که روش و چگونگی "تحقیق و توسعه" از موسسه ای به موسسه‌ای دیگر متفاوت است. دفاتر تحقیق و توسعه در دو حوزه می‌توانند فعالیت داشته باشند؛ در حوزۀ اول، سیستم مشتکّّل از گروهی از مهندسان و متخصصان است که وظیفۀ آنها مستقیما ً توسعۀ تولیدات و سرویس‌های جدید است. در دومی، فضای فعالیت نظری‌تر است و با عضویت پژوهشگران گروهی تشکیل می‌شود که وظیفۀ آنها انجامِ تحقیقات در حوزه‌های دانش و فناّوری است. هدف این گروه تسهیل توسعۀ محصولات و سرویس‌ها برای آینده است؛ بنابراین انجام تحقیقات در سازمان‌ها با هدف حمایت از نوآوری صورت می‌گیرد و فعالیت‌های (R&D) باید فرصت‌های کسب‌وکار جدیدی خلق کرده و یا کسب‌وکار فعلی سازمان را متحول کند.
طی سال‌های اخیر شدت یافتن رقابت موجب افزایش حمایت کشور‌ها و سازمان‌ها از فعالیت‌های (R&D) شده است.
بر اساس گزارش‌های آماری در سال ۲۰۱۸، سه سرمایه گذار بزرگ دنیا در بخش R&D، به ترتیب ایالات متحدۀ آمریکا با بیش از ۴۷۶ میلیارد دلار، چین با نزدیک به ۳۷۰ میلیارد دلار و ژاپن با بیش از ۱۷۰ میلیارد دلار هستند.
بر اساس این گزارش 15 کشور اول جهان در نمودار زیر آمده اند که از صد در صد کل سرمایه گذاری تمامی کشور‌ها در امر تحقیق و توسعه، سهمی بیش از ۸۶ درصد را به خود اختصاص داده اند.
اما در ایران شرایط به گونۀ دیگری است. درحالی‌که حداقل بودجۀ R&D در دنیا چهار درصد از درآمد شرکت‌ها را شامل می‌شود، در ایران این رقم ۰٫۰۰۹ درصد از بودجۀ شرکت‌های بزرگ دولتی است.
طبق آماری که سال قبل از سوی "انجمن مراکز تحقیق و توسعه وزارت صنعت، معدن، تجارت" اعلام شد کمتر از دو درصد مراکز، شرکت‌ها و کارخانه‌های صنعتی در کشور دارای واحد تحقیق و توسعه (R&D) هستند. درحالی که شرکت‌ها و موسسات بزرگ صنعتی در دنیا نزدیک به یک سوم (٣٠درصد) از درآمدِ خود را به پژوهش و تحقیق برای توسعه اختصاص می‌دهند، اما در ایران این رقم در بیشتر مراکز و صنایع "کمتر از یک درصد" است.
لازم به ذکر است، علی رغم این وضعیت نه چندان مطلوب، تلاش برای نهادینه سازی تحقیق و توسعه در ایران از سال‌ها پیش آغاز شده است که می‌توان تبلور آن را در "انجمن تخصصی مراکز تحقیق و توسعه صنعت، معدن و تجارت" مشاهده کرد. این انجمن تخصصی از سال ۱۳۷۷ و با حمایت وزارت صنایع و معادن وقت تاسیس شده است. کار ویژه‌ای که برای این انجمنِ تخصصی تعریف شده است هماهنگی و تمرکز فعالیت‌های پژوهشی واحد‌های تحقیق و توسعه صنایع و معادن، مراکز آموزش عالی، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی و سایر ارکان اجرایی و سیاست‌گذاری کشور است که هدف غایی آن نهادینه کردن فرآیند فناّوری، تجدید ساختار‌های اجرایی و بهینه کردن سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های پژوهشی جهت دستیابی به اقتصاد صنعتی دانش‌مدار و توسعه پایدار فناّوری است. با این حال خروجی آن همچنان تا وضعیت مطلوب فاصله‌ای دور دارد.
اما براساس آماری که از سوی اتحادیۀ اروپا ارائه شده، میزان سرمایه گذاری در بخش ((R&D)) شرکت‌ها و مؤسسات صنعتی ١٠ درصد نسبت به گذشته بیشتر شده است.
بیشترین سهمِ سرمایه گذاری مربوط به شرکت‌های داروسازی و زیست فناّوری و سپس صنایع شیمی، هوافضا، نظامی و خودروسازی است.
در فهرست اعلامی اتحادیۀ اروپا که شرکت‌های سرمایه گذار در بخش تحقیق و توسعه را معرفی کرده است، از ٥٠ شرکت برتر در بخش تحقیق و توسعه، ٢٠ شرکت از ایالات متحده، ١٨ شرکت اروپایی، ٩ شرکت ژاپنی و٣ شرکت متفرقه وجود دارد و با نگاهی به این آمار به خوبی می‌توان دریافت که چرا آمریکا و ژاپن همواره از بهترین نوآوران و تولیدکنندگان علم و دانش در جهان محسوب می‌شوند.
بر اساس اطّلاعات منتشر شده، ایران در رتبۀ سی و ششم "تحقیق و توسعه" در جهان قرار دارد.
در پایان باید خاطر نشان کرد که نیاز به تحقیق و توسعه امری متعلق به آینده نیست بلکه همزاد هر فعالیت تولیدی است و زمینه ساز رشد آن است. این همزاد را می‌توان نادیده گرفت و همواره بر تولید کالا‌ها و خدمات تکراری که ضرورت مصرف آنها سال هاست تاریخ گذشته شده اصرار کرد، اما نمی‌توان وجود آن همزاد را اِنکار کرد. به عبارت دیگر شرکت‌های موفق جهان تحقیق و توسعه را جدی گرفتند و آن را مبنای فعالیت‌های خود قرار دادند که اکنون با میلیارد‌ها دلار فروش و سود سالیانه کنترل بازر‌های جهانی را در اختیار خود گرفته اند.
در بخش حمل و نقل دریایی نیز به همین گونه است. به نظر می‌رسد این روز‌ها تمرکز بخش تحقیقات در صنایع دریایی و کشتیرانی‌های بزرگ بر روی اندازه گیری بهبود بهره وری انرژی و ارائه راه حل‌های نوآورانه برای کشتی‌ها در جهت ارتقاء کارآیی قرار گرفته است.
تغییر در سوخت موتور، استفاده از پروانه‌هایی با بهره بری بالاتر، استفاده بیشتر از سیستم‌های اتوماسیون و هوش مصنوعی، بهینه سازی پروانه کمکی جلو، استفاده بیشتر از کنترلرها‌ی با بازخورد حلقه بسته، استفاده از رنگ‌های بدنۀ با کیفیت و بهره وری بالاتر، بهینه سازی تخلیه و بارگیری، بهینه سازی بستن بار، بارچینی مناسب و... مواردی هستند که شکلی نو را از صنعت کشتیرانی را در آینده به دست می‌دهد.
همۀ این تغییرات که هیچ چیز قادر به محدود سازی آنها نیست حاصل تحقیق و توسعه است. امری که باید در ایران ما نیز جدّی گرفته شود تا اِتلاف منابع متوقف شده، تولید بهینه شود. حاصل این اقدام را نیز در آینده‌ای نزدیک می‌توان در افزایش نرخ بهره وری، افزایش اشتغال و افزایش ثروت و قدرت ملّی مشاهده کرد.
این در حالی است که شرکت‌های بزرگ جهان به ویژه آنهایی که مستقیماً در زمینه فناّوری فعالیت دارند و یا به طور غیر مستقیم از مزایای آن بهره می‌برند برای تحقیق و توسعهR&D) ) اهمیت زیادی قائلند. بر این اساس در جهت گسترش پژوهش‌ها در زمینه فعالیت خود هزینه نسبتاً زیادی می‌کنند. البته به باور اکثر صاحب نظران این هزینه‌ها به خودیِ خود هزینه نیستند بلکه نوعی سرمایه گذاری محسوب می‌شوند.
افزایش رقابت و تلاش برای بقاء در بازاری که همواره فعالیت و رقابت در آن پیچیده‌تر از گذشته می‌شود بسیاری از سازمان‌ها و کمپانی‌های بزرگ و کوچک را بر آن داشته که فعالیت‌های خود را بر تولیدات اساسی و توانمندی‌های محوری متمرکز کنند که این امر مستلزم سرمایه‌گذاری در تحقیقات و ایجاد نوآوری‌های فناّورانه است.
اصطلاح (Research and Development) (R&D) یا همان تحقیق و توسعه؛ طبق نظر موسسه (Organization For Economic Co-operation and Development) OECD که ۳۶ کشور پیشرفته جهان در آن عضویت دارند، به معنای "فعالیت‌های سازنده برخواسته از یک بنیاد اصولی است که با هدف افزایش دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهره گیری از این دانش در کاربرد‌های جدید است. "
اولین و مهمترین دلیلی که شرکت‌های تولیدی به امر تحقیق و توسعه می‌پردازند ایجاد یک محصول جدید است. در شرکت‌های تولیدی هرگونه محصول جدید می‌بایست قبل از تولید از نظر فرصت بازار، قیمت تمام شده، زمان مناسب ارائه به بازار و ... به صورت دقیق مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
به باور بسیاری از متخصصان، تحقیق و توسعه باید خطِ مقدّم نوآوری در هر سازمان باشد. به عبارت دیگر، در یک سازمان، تولید مفاهیمِ خلاقانه و توسعه دانشِ فنّی در جهت بهبود ارائه خدمات حرفه‌ای به مشتری همواره دنبال شود.
در حمل و نقل دریایی نیز تمام دانش و تجربۀ فنّی در محیطی که همواره درحال تغییر، تحول و رو به تکامل است باید به افزایش بهره وری سوخت و بهره برداری بیشتر همراه با حفظ محیط زیست دریایی در ناوگان ختم شود.
در این‌صورت است که صنعت کشتیرانی می‌تواند با حفظ مزیت‌های قابل رقابت و نگاه داشتن موقعیت‌های آتی در صنعت حمل و نقل، کسب و کار خود را ارتقاء دهد.
به عبارت ساده، تحقیق و توسعه به فعالیت‌های خلّاقانه‌ای اشاره دارد که از سوی یک گروه یا دولت در راستای توسعه خدمات تازه و یا ارتقاء خدمات موجود صورت می‌گیرد.
با این حال باید توجه داشت که روش و چگونگی "تحقیق و توسعه" از موسسه ای به موسسه‌ای دیگر متفاوت است. دفاتر تحقیق و توسعه در دو حوزه می‌توانند فعالیت داشته باشند؛ در حوزۀ اول، سیستم مشتکّّل از گروهی از مهندسان و متخصصان است که وظیفۀ آنها مستقیما ً توسعۀ تولیدات و سرویس‌های جدید است. در دومی، فضای فعالیت نظری‌تر است و با عضویت پژوهشگران گروهی تشکیل می‌شود که وظیفۀ آنها انجامِ تحقیقات در حوزه‌های دانش و فناّوری است. هدف این گروه تسهیل توسعۀ محصولات و سرویس‌ها برای آینده است؛ بنابراین انجام تحقیقات در سازمان‌ها با هدف حمایت از نوآوری صورت می‌گیرد و فعالیت‌های (R&D) باید فرصت‌های کسب‌وکار جدیدی خلق کرده و یا کسب‌وکار فعلی سازمان را متحول کند.
طی سال‌های اخیر شدت یافتن رقابت موجب افزایش حمایت کشور‌ها و سازمان‌ها از فعالیت‌های (R&D) شده است.
بر اساس گزارش‌های آماری در سال ۲۰۱۸، سه سرمایه گذار بزرگ دنیا در بخش R&D، به ترتیب ایالات متحدۀ آمریکا با بیش از ۴۷۶ میلیارد دلار، چین با نزدیک به ۳۷۰ میلیارد دلار و ژاپن با بیش از ۱۷۰ میلیارد دلار هستند.
بر اساس این گزارش 15 کشور اول جهان در نمودار زیر آمده اند که از صد در صد کل سرمایه گذاری تمامی کشور‌ها در امر تحقیق و توسعه، سهمی بیش از ۸۶ درصد را به خود اختصاص داده اند.
اما در ایران شرایط به گونۀ دیگری است. درحالی‌که حداقل بودجۀ R&D در دنیا چهار درصد از درآمد شرکت‌ها را شامل می‌شود، در ایران این رقم ۰٫۰۰۹ درصد از بودجۀ شرکت‌های بزرگ دولتی است.
طبق آماری که سال قبل از سوی "انجمن مراکز تحقیق و توسعه وزارت صنعت، معدن، تجارت" اعلام شد کمتر از دو درصد مراکز، شرکت‌ها و کارخانه‌های صنعتی در کشور دارای واحد تحقیق و توسعه (R&D) هستند. درحالی که شرکت‌ها و موسسات بزرگ صنعتی در دنیا نزدیک به یک سوم (٣٠درصد) از درآمدِ خود را به پژوهش و تحقیق برای توسعه اختصاص می‌دهند، اما در ایران این رقم در بیشتر مراکز و صنایع "کمتر از یک درصد" است.
لازم به ذکر است، علی رغم این وضعیت نه چندان مطلوب، تلاش برای نهادینه سازی تحقیق و توسعه در ایران از سال‌ها پیش آغاز شده است که می‌توان تبلور آن را در "انجمن تخصصی مراکز تحقیق و توسعه صنعت، معدن و تجارت" مشاهده کرد. این انجمن تخصصی از سال ۱۳۷۷ و با حمایت وزارت صنایع و معادن وقت تاسیس شده است. کار ویژه‌ای که برای این انجمنِ تخصصی تعریف شده است هماهنگی و تمرکز فعالیت‌های پژوهشی واحد‌های تحقیق و توسعه صنایع و معادن، مراکز آموزش عالی، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی و سایر ارکان اجرایی و سیاست‌گذاری کشور است که هدف غایی آن نهادینه کردن فرآیند فناّوری، تجدید ساختار‌های اجرایی و بهینه کردن سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های پژوهشی جهت دستیابی به اقتصاد صنعتی دانش‌مدار و توسعه پایدار فناّوری است. با این حال خروجی آن همچنان تا وضعیت مطلوب فاصله‌ای دور دارد.
اما براساس آماری که از سوی اتحادیۀ اروپا ارائه شده، میزان سرمایه گذاری در بخش ((R&D)) شرکت‌ها و مؤسسات صنعتی ١٠ درصد نسبت به گذشته بیشتر شده است.
بیشترین سهمِ سرمایه گذاری مربوط به شرکت‌های داروسازی و زیست فناّوری و سپس صنایع شیمی، هوافضا، نظامی و خودروسازی است.
در فهرست اعلامی اتحادیۀ اروپا که شرکت‌های سرمایه گذار در بخش تحقیق و توسعه را معرفی کرده است، از ٥٠ شرکت برتر در بخش تحقیق و توسعه، ٢٠ شرکت از ایالات متحده، ١٨ شرکت اروپایی، ٩ شرکت ژاپنی و٣ شرکت متفرقه وجود دارد و با نگاهی به این آمار به خوبی می‌توان دریافت که چرا آمریکا و ژاپن همواره از بهترین نوآوران و تولیدکنندگان علم و دانش در جهان محسوب می‌شوند.
بر اساس اطّلاعات منتشر شده، ایران در رتبۀ سی و ششم "تحقیق و توسعه" در جهان قرار دارد.
در پایان باید خاطر نشان کرد که نیاز به تحقیق و توسعه امری متعلق به آینده نیست بلکه همزاد هر فعالیت تولیدی است و زمینه ساز رشد آن است. این همزاد را می‌توان نادیده گرفت و همواره بر تولید کالا‌ها و خدمات تکراری که ضرورت مصرف آنها سال هاست تاریخ گذشته شده اصرار کرد، اما نمی‌توان وجود آن همزاد را اِنکار کرد. به عبارت دیگر شرکت‌های موفق جهان تحقیق و توسعه را جدی گرفتند و آن را مبنای فعالیت‌های خود قرار دادند که اکنون با میلیارد‌ها دلار فروش و سود سالیانه کنترل بازر‌های جهانی را در اختیار خود گرفته اند.
در بخش حمل و نقل دریایی نیز به همین گونه است. به نظر می‌رسد این روز‌ها تمرکز بخش تحقیقات در صنایع دریایی و کشتیرانی‌های بزرگ بر روی اندازه گیری بهبود بهره وری انرژی و ارائه راه حل‌های نوآورانه برای کشتی‌ها در جهت ارتقاء کارآیی قرار گرفته است.
تغییر در سوخت موتور، استفاده از پروانه‌هایی با بهره بری بالاتر، استفاده بیشتر از سیستم‌های اتوماسیون و هوش مصنوعی، بهینه سازی پروانه کمکی جلو، استفاده بیشتر از کنترلرها‌ی با بازخورد حلقه بسته، استفاده از رنگ‌های بدنۀ با کیفیت و بهره وری بالاتر، بهینه سازی تخلیه و بارگیری، بهینه سازی بستن بار، بارچینی مناسب و... مواردی هستند که شکلی نو را از صنعت کشتیرانی را در آینده به دست می‌دهد.
همۀ این تغییرات که هیچ چیز قادر به محدود سازی آنها نیست حاصل تحقیق و توسعه است. امری که باید در ایران ما نیز جدّی گرفته شود تا اِتلاف منابع متوقف شده، تولید بهینه شود. حاصل این اقدام را نیز در آینده‌ای نزدیک می‌توان در افزایش نرخ بهره وری، افزایش اشتغال و افزایش ثروت و قدرت ملّی مشاهده کرد.
*کارشناس حوزه حمل و نقل دریایی
منابع:
www.elempars.org/article
www.weforum.org
انجمن جهانی اقتصاد
www.maersk.com
سایت صندوق تحقیق و توسعه صنایع و معادن