دریای خزر بخشی از زیست جمعی ماست!
روزگاری مردان بزرگی از بخش شمالی ایران صیانت کردند و امروز این بیرق در دست دولت بر سر کار است و باید گفت خزر نه یک ساحل برای تفریح که بخشی از زیست جمعی ماست .
کد خبر: ۸۱۵۹۵
برای ما دریای خزر تبدیل به یک پارادایم شده است، تبدیل به دیدگاهی که هرگاه تعطیلاتی بود شال و کلاه کنیم، دست عهد و عیال را بگیریم و برویم شمال گویی نام دریای خزر با تفریح و گردشگری گره خورده است .
شمال و دریایش بخش جدا ناشدنی از زیست جمعی ماست و گویی اسمی از تفریح و گردش باشد، هرگاه در تقویم چند روز پشت هم تعطیل باشد یک گزینه همواره برای سفر روی میز ما ایرانیان وجود دارد؛ شمال!
اما به واقع دریای خزر یا مازندران و یا کاسپین تنها دریایی برای تفریح است و این نقطه مهم شمال فلات ایران پیوند ناگسستنی با تفریح دارد؟ تاریخ این دریاچه کجاست؟
دریای خزر ملقب به بزرگترین دریاچه جهان است که با ۴۲۰ کیلومتر مربع از جنوب به ایران از شمال به روسیه، از شرق به ترکمنستان و قزاقستان و از غرب به آذربایجان منتهی می شود که به علت شرایط اقلیمی دارای گونه‌های منحصر به فرد زیست محیطی و البته ذخایر عظیم نفت و گاز است.
اما دریای خزر که پیشینه‌ای چندین میلیون ساله دارد و بیان گر دوره‌ی مهمی از زمین شناسی است در طی سالیان متمادی دستخوش اتفاقات مهمی بوده است.
از روزی که قوم آریایی از کناره‌های این دریا وارد فلات جنوبی یعنی ایران شد تا به امروز این خطه یکی از بخش‌های مهم سرزمینی ما محسوب شده و در طول تاریخ رخداد‌های مهمی باعث شده تا از پس آن جنگ‌های متمادی و درگیری‌های مختلفی برای حفظش بر قرار باشد چه آنکه این دریا برای کشور‌های محصور در خشکی شمالی حکم طلا و برای ایران که در جنوب به آب‌های آزاد متصل است، حکم یک مزیت مهم را دارد.
شاید بتوان مهمترین رخداد در این دریا را به اول اسفند ۱۲۰۶ نسبت داد. زمانی که قوای روس در یک جنگ، ایران دوره فتحعلی شاه را شکست داد و طی عهد نامه‌ای موسوم به ترکمنچای بخشی از سرزمین ایران را تصرف و البته حق کشتیرانی در این دریا را از ایران سلب کرد. هرچند در سال ۱۳۰۰ بر اساس عهد نامه مودت بین ایران و شوروی حق دریانوردی در این دریا به ایران بازگردانده شد، اما عملا این مهم تا سال ۱۳۷۱ که کشتیرانی نوح نبی (کشتیرانی دریای خزر امروز) با ابتکار دولت وقت راه اندازی شد، میسر نشده بود و از آن روز ایران بعد از سده‌ها توانست بار دیگر وارد استفاده تجاری از این دریا شود.
این دریاچه از چند جهت برای ایران حائز اهمیت است اول آنکه به علت دارا بودن موقعیت ویژه ایران و اتصال به آب‌های آزاد و با توجه به آنکه کشور‌های حوزه خزر به این امکان دسترسی ندارند (هرچند روسیه با ایجاد کانال ولگا توانست باردیگر این دریاچه را به آب‌های آزاد متصل کند، اما به علت عمق کم برای حرکت کشتی‌های غول پیکر مناسب نیست و همچنین قیمت تمام شده همچنان معضل حمل و نقل دریایی برای اتصال به آب‌های آزاد در منطقه حاشیه خزر محسوب می‌شود) یک مزیت بالقوه برای ایران است تا با استفاده از همین مزیت کریدور حمل و نقلی برای اتصال این کشور‌ها به آب‌های آزاد را مهیا کند.
دوم آنکه به دلیل ایجاد اکوسیستم منحصر به فرد و البته دارا بودن آب و هوای مناسب در کرانه‌های جنوبی این دریاچه موقعیت ویژه‌ای برای گردشگری ایجاد کرده که هر ساله توانسته بخش قابل توجهی از گردشگری داخلی را به خود اختصاص دهد و در بخش سوم باید به منابع عظیم نفت و گاز و البته ماهیگیری این دریاچه توجه کرد.
همین عوامل باعث شده که همواره بر سر بهره مندی از این دریاچه بین کشور‌های سهیم مناقشه ایجاد شود، مناقشه‌ای که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شدت بیشتری گرفت.
اگر در زمان اتحاد جماهیر شوروی بر اساس عهدنامه مودت دو کشور ایران و شوروری پذیرفته بودند به صورت مشاع از این دریاچه بهره برداری و استفاده کنند (هرچند درباره منابع زیر بستری هیچ صحبتی نشده بود) پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشور هایی، چون قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان، سهم خواهی از این دریاچه بار دیگر بالا گرفت.
هر چند در بدایه کشور‌های تازه استقلال یافته به تعهدات شوروی در این مورد خاص صحه گذاشتند، اما پس از گذشت سالیان و فهم ارزش این خطه توسط این کشور‌ها، بار دیگر مناقشه‌ای برای ایجاد یک رژیم حقوقی برای مشخص شدن حدود استفاده، مرزها، بخش مشاع، منابع زیر بستر و حق ماهیگیری بالا گرفت.
در هر حال بعد از بیست سال مذاکره فشرده که طی آن کشور‌ها تا مرز برخورد نظامی هم پیش رفتند امروز مطابق با ۱۲ آگوست (۲۱ مرداد)؛ روز دریای خزر، قرار است پیش نویس اولیه این رژیم حقوقی به امضای روسای جمهور کشور‌های حاشیه خزر برسد.
هرچه هست دریای خزر برای ما ایرانی‌ها و البته برای دیگر کشور‌های حاشیه‌ای نقطه مهم و استراتژیک محسوب می‌شود تا جایی که ما در چندین مرحله بر سر این دریا در طول تاریخ مجبور به رویا رویی نظامی شده‌ایم، هرچند متاسفانه ظفری کسب نشد، اما به هر طریقی از این خطه در طول تاریخ حفاظت کردیم.
حال در این روز مهم اتفاق تاریخی در حال وقوع است، امروز یک بخش مهم از خاک ایران که بخش جداناشدنی از تاریخ ماست قرار است حدود و ثغورش مشخص شود؛ هرچند در جمع عامه از حق ۵۰ درصدی ایران سخن می گویند، اما این سخن درستی نیست، باید پذیرفت بخش مهمی از هویت این دریا از آن ما ایرانیان است و همانطور که خلیج فارس مهم است، خزر نیز بخشی از هویت جمعی ماست.
اگر روزگاری مردان بزرگی از بخش شمالی ایران صیانت کردند، امروز این بیرق در دست دولت بر سر کار است و باید گفت: خزر نه یک ساحل برای تفریح که بخشی از زیست جمعی ماست.
شمال و دریایش بخش جدا ناشدنی از زیست جمعی ماست و گویی اسمی از تفریح و گردش باشد، هرگاه در تقویم چند روز پشت هم تعطیل باشد یک گزینه همواره برای سفر روی میز ما ایرانیان وجود دارد؛ شمال!
اما به واقع دریای خزر یا مازندران و یا کاسپین تنها دریایی برای تفریح است و این نقطه مهم شمال فلات ایران پیوند ناگسستنی با تفریح دارد؟ تاریخ این دریاچه کجاست؟
دریای خزر ملقب به بزرگترین دریاچه جهان است که با ۴۲۰ کیلومتر مربع از جنوب به ایران از شمال به روسیه، از شرق به ترکمنستان و قزاقستان و از غرب به آذربایجان منتهی می شود که به علت شرایط اقلیمی دارای گونه‌های منحصر به فرد زیست محیطی و البته ذخایر عظیم نفت و گاز است.
اما دریای خزر که پیشینه‌ای چندین میلیون ساله دارد و بیان گر دوره‌ی مهمی از زمین شناسی است در طی سالیان متمادی دستخوش اتفاقات مهمی بوده است.
از روزی که قوم آریایی از کناره‌های این دریا وارد فلات جنوبی یعنی ایران شد تا به امروز این خطه یکی از بخش‌های مهم سرزمینی ما محسوب شده و در طول تاریخ رخداد‌های مهمی باعث شده تا از پس آن جنگ‌های متمادی و درگیری‌های مختلفی برای حفظش بر قرار باشد چه آنکه این دریا برای کشور‌های محصور در خشکی شمالی حکم طلا و برای ایران که در جنوب به آب‌های آزاد متصل است، حکم یک مزیت مهم را دارد.
شاید بتوان مهمترین رخداد در این دریا را به اول اسفند ۱۲۰۶ نسبت داد. زمانی که قوای روس در یک جنگ، ایران دوره فتحعلی شاه را شکست داد و طی عهد نامه‌ای موسوم به ترکمنچای بخشی از سرزمین ایران را تصرف و البته حق کشتیرانی در این دریا را از ایران سلب کرد. هرچند در سال ۱۳۰۰ بر اساس عهد نامه مودت بین ایران و شوروی حق دریانوردی در این دریا به ایران بازگردانده شد، اما عملا این مهم تا سال ۱۳۷۱ که کشتیرانی نوح نبی (کشتیرانی دریای خزر امروز) با ابتکار دولت وقت راه اندازی شد، میسر نشده بود و از آن روز ایران بعد از سده‌ها توانست بار دیگر وارد استفاده تجاری از این دریا شود.
این دریاچه از چند جهت برای ایران حائز اهمیت است اول آنکه به علت دارا بودن موقعیت ویژه ایران و اتصال به آب‌های آزاد و با توجه به آنکه کشور‌های حوزه خزر به این امکان دسترسی ندارند (هرچند روسیه با ایجاد کانال ولگا توانست باردیگر این دریاچه را به آب‌های آزاد متصل کند، اما به علت عمق کم برای حرکت کشتی‌های غول پیکر مناسب نیست و همچنین قیمت تمام شده همچنان معضل حمل و نقل دریایی برای اتصال به آب‌های آزاد در منطقه حاشیه خزر محسوب می‌شود) یک مزیت بالقوه برای ایران است تا با استفاده از همین مزیت کریدور حمل و نقلی برای اتصال این کشور‌ها به آب‌های آزاد را مهیا کند.
دوم آنکه به دلیل ایجاد اکوسیستم منحصر به فرد و البته دارا بودن آب و هوای مناسب در کرانه‌های جنوبی این دریاچه موقعیت ویژه‌ای برای گردشگری ایجاد کرده که هر ساله توانسته بخش قابل توجهی از گردشگری داخلی را به خود اختصاص دهد و در بخش سوم باید به منابع عظیم نفت و گاز و البته ماهیگیری این دریاچه توجه کرد.
همین عوامل باعث شده که همواره بر سر بهره مندی از این دریاچه بین کشور‌های سهیم مناقشه ایجاد شود، مناقشه‌ای که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شدت بیشتری گرفت.
اگر در زمان اتحاد جماهیر شوروی بر اساس عهدنامه مودت دو کشور ایران و شوروری پذیرفته بودند به صورت مشاع از این دریاچه بهره برداری و استفاده کنند (هرچند درباره منابع زیر بستری هیچ صحبتی نشده بود) پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشور هایی، چون قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان، سهم خواهی از این دریاچه بار دیگر بالا گرفت.
هر چند در بدایه کشور‌های تازه استقلال یافته به تعهدات شوروی در این مورد خاص صحه گذاشتند، اما پس از گذشت سالیان و فهم ارزش این خطه توسط این کشور‌ها، بار دیگر مناقشه‌ای برای ایجاد یک رژیم حقوقی برای مشخص شدن حدود استفاده، مرزها، بخش مشاع، منابع زیر بستر و حق ماهیگیری بالا گرفت.
در هر حال بعد از بیست سال مذاکره فشرده که طی آن کشور‌ها تا مرز برخورد نظامی هم پیش رفتند امروز مطابق با ۱۲ آگوست (۲۱ مرداد)؛ روز دریای خزر، قرار است پیش نویس اولیه این رژیم حقوقی به امضای روسای جمهور کشور‌های حاشیه خزر برسد.
هرچه هست دریای خزر برای ما ایرانی‌ها و البته برای دیگر کشور‌های حاشیه‌ای نقطه مهم و استراتژیک محسوب می‌شود تا جایی که ما در چندین مرحله بر سر این دریا در طول تاریخ مجبور به رویا رویی نظامی شده‌ایم، هرچند متاسفانه ظفری کسب نشد، اما به هر طریقی از این خطه در طول تاریخ حفاظت کردیم.
حال در این روز مهم اتفاق تاریخی در حال وقوع است، امروز یک بخش مهم از خاک ایران که بخش جداناشدنی از تاریخ ماست قرار است حدود و ثغورش مشخص شود؛ هرچند در جمع عامه از حق ۵۰ درصدی ایران سخن می گویند، اما این سخن درستی نیست، باید پذیرفت بخش مهمی از هویت این دریا از آن ما ایرانیان است و همانطور که خلیج فارس مهم است، خزر نیز بخشی از هویت جمعی ماست.
اگر روزگاری مردان بزرگی از بخش شمالی ایران صیانت کردند، امروز این بیرق در دست دولت بر سر کار است و باید گفت: خزر نه یک ساحل برای تفریح که بخشی از زیست جمعی ماست.
امیر فلاح
روزنامه نگار