دریای خزر، تهدیدها و فرصتها

خزر راهی طولانی را از گذشته ‏های دور درنوردیده و امروز این مروارید آبی، کشورهای منطقه را به یکدیگر پیوند داده و زمینه همکاری‏های گوناگون منطقه ‏ای را فراهم آورده است و در سطح ملی نیز کشورهای حاشیه از این منبع آبی منحصر بفرد در طرح‏های توسعه ‏ایی خود بهره ‏برداری می کنند.

در کشور ما نیز با توجه به نقشی که این دریا در تعدیل آب و هوایی و نیز بارش استانهای شمالی ایفا می کند و همچنین جایگاه آن در صید ماهیان خاویاری، بهره برداری از منابع زیر بستر، گردشگری و سکونت گاه های ساحلی، حمل و نقل دریائی و تبادلات اقتصادی، خزر را به یک دریای استراتژیک تبدیل کرده است.

اما آینده برای خزر چه در سر می‏ پروراند ؟ توسعه اکتشـاف و استخراج نفت وگاز، بهره ‏برداری روزافزون از منابع آب شیرین رودخانه‏ های منتهی به دریای خزر، توسعه حمل ‏ونقل دریائی و احداث بنادر، بهره‏ برداری فزاینده از منابع زنده دریا، افزایش مهار گسیخته سکونتگا‏ه های ساحلی و فشار جمعیتی بر سواحل خزر همه وهمه سناریوهایی هستند که با تقدم و تأخر از یکدیگر از هم‏ اکنون در کشورهای حاشیه خزر کلید خورده ‏اند و در چشم ‏انداز آینده، هر یک مخاطـراتی را بر خزر تحمیل خواهند کرد. آیا این مروارید آبی همچنان برای نسل‏های آینده باقی خواهد ماند ؟

پاسخ به این سئوال در درجه اول بستگی به همکاری کشورهای حاشیه دریا در راستای حفظ محیط زیست آن دارد که این مهم خوشبختانه با امضاء کنوانسیون محیط زیست دریای خزر محقق شده است، اما تا اجرائی شدن این کنوانسیون همچنان راهی طولانی در پیش خواهد بود. در حال حاضر زیر نظر داشتن وضعیت محیط زیست دریای خزر از طریق پایش دائمی آن و تبادل داده‏ ها بین کشورهای منطقه و تقویت برنامه‏ های فرامرزی نظیر برنامه محیط زیست خزر (CEP) و کمیته هماهنگی سازمان‏های آب ‏وهواشناسی و مراقبت محیطی خزر (CASPCOM) از اهمیت زیادی برخوردار است. مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو براساس وظایف سازمانی و همچنین درک شرایط حال و آینده این دریا، برنامه پایش آن خصوصاً نوسانات خزر را از سال‏های گذشته در برنامه کاری خود داشته است، اما در سالهای اخیر پایش دریای خزر در سایر ابعاد نیز در مرکز اجرا و پیگیری می‏ شود که می‏ توان به انجام برنامه دوره‏ای گشت دریائی برای بررسی خواص کیفی آب دریا، انجام دوره‏ای عملیات میدانی نیمرخ ‏برداری ساحلی از ایستگاه‏های شاخص، توسعه ایستگاه‏های ترازسنجی سطح آب دریای خزر، بهره ‏برداری از داده‏ های ماهواره‏ای و همچنین برنامه احداث ایستگاه ‏های تولید داده‏ های دریائی اشاره کرد.

علاوه بر آن مدیریت مناطق ساحلی و حفاظت محدوده‏ های بستر و حریم دریای خزر نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. در این مورد برای سه استان ساحلی دریای خزر گلستان، مازندران و گیلان نقشه ‏های حد بستر وحریم دریا تهیه و علامت‏ گذاری این حدود بر روی اراضی ساحلی انجام خواهد شد، این پروژه نقش مهمی در ساماندهی سواحل و بهره ‏برداری پایدار از نوار ساحلی دریای خزر با توجه به ویژگیهای نوسانی این دریا خواهد داشت. اما با توجه به حضور و وظیفه ‏مندی سازمان‏ها و ارگانهای مختلف دریائی در مناطق ساحلی هماهنگی فعالیتها و برنامه ‏های ملی در منطقه ساحلی خزر اهمیت ویژه‏ ای دارد، لذا عملیاتی کردن نتایج پروژه مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی (ICZM) خصوصاً برای دریای خزر بدلیل سرعت تحولات اقتصادی- اجتماعی در این منطقه کاملاً محسوس است، تا از این طریق بتوان از ظـرفیت های این دریای استراتژیک در راستـای منافع ملی بصورت پایدار و درازمدت بهره ‏برداری کرد.

جواد ملک
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، مؤسسه تحقیقات آب، وزارت نیرو